15 jaar Wilders: voorloper of buitenbeentje in Europa?

Vijftien jaar geleden (op 2 september 2004) besloot Geert Wilders uit de Tweede Kamerfractie van de VVD te stappen. In 2006 richtte hij de PVV op, waarmee hij de afgelopen jaren het politieke debat in Nederland wist te domineren. Hoe heeft de PVV zich ontwikkeld? En wat is de toekomst van de partij? Op 11 september presenteren Gerrit Voerman en Koen Vossen op de Campus Den Haag van de Universiteit Leiden de bundel ‘Wilders gewogen: 15 jaar reuring in de politiek.’ In deze bundel maken politicologen de balans opgemaakt van vijftien jaar Geert Wilders en de PVV in de Nederlandse politiek.
Hier een inkijk in één van de hoofdstukken door Léonie de Jonge.

Met zijn felle uitspraken over de islam en migratie zorgt Wilders ook in het buitenland geregeld voor veel ophef. Op internationaal vlak staat de PVV mede daardoor bekend als een klassiek voorbeeld van een radicaal rechts-populistische partij. In deze context wordt de PVV vaak in één adem genoemd met partijen als het Front National (FN, sinds juni 2018 Rassemblement National geheten) in Frankrijk, het Vlaams Belang (VB, het voormalige Vlaams Blok) in België, en de Alternative für Deutschland (AfD) in Duitsland.

Maar zijn deze vergelijkingen wel terecht? Waar staat de PVV in internationaal opzicht?

In deze blog worden de overeenkomsten en verschillen tussen de PVV, VB, AfD en FN in kaart gebracht. Hieruit blijkt dat er inhoudelijk wel degelijk paralellen bestaan. Maar in een aantal opzichten is de PVV uniek.

Overeenkomsten van de PVV met de radicaal rechts-populistische partijfamilie

Volgens de Nederlandse politicoloog Cas Mudde is er een ‘ideologische kern’, die radicaal rechts-populistische partijen in Europa met elkaar verbindt. Deze kern bestaat uit drie elementen: nativisme, autoritarisme en populisme. Bij de PVV komen nativisme en autoritarisme tot uiting in xenofobe uitspraken en een rigide anti-immigratiepolitiek. Deze twee ideologische kernwaarden zijn vanaf het begin terug te vinden in zowel haar verkiezingsprogramma’s als in uitlatingen van Wilders.

Vlak na de oprichting van de PVV in 2006 publiceerde Wilders Klare wijn, een programmatische tekst waarin hij stelde dat een samenleving ‘een bezield verband nodig heeft’, gebaseerd op ‘spel- en fatsoensregels, een identiteit, waarden en normen waarover iedereen het in de kern eens is’. In de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen in november van dat jaar richtte hij zijn pijlen voornamelijk op de islam. Zo waarschuwde hij voor een ‘tsunami van islamisering’ die Nederland zou overspoelen als het vreemdelingenbeleid niet zou worden aangepast.

Sinds haar oprichting is de PVV niet afgeweken van dit nativisme en autoritarisme. Ook in het in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 gepresenteerde, uiterst korte verkiezingsprogramma zijn deze ideologische kernwaarden duidelijk terug te vinden. Onder de titel ‘Nederland weer van ons!’, stelde de PVV genoeg te hebben ‘van de massa-immigratie en asiel, terreur, geweld en onveiligheid’. De partij pleitte er onder andere voor om consequent geen immigranten uit islamitische landen toe te laten en ‘fors extra geld’ in defensie en politie te investeren

Ook het populistische element is gemakkelijk terug te vinden bij de PVV. Sinds 2010 zet de PVV zich letterlijk in voor ‘Henk en Ingrid’, een imaginair echtpaar dat symbool staat voor de hardwerkende, brave Nederlander, die volgens Wilders verraden is door de elite. Met haar nativistische, autoritaristische en populistische inslag is de PVV gaandeweg uitgegroeid tot het prototype van een radicaal rechts-populistische partij. Het zijn deze drie kernelementen die de PVV met VB, AfD en FN verbindt.

Vlaams Belang

Door de taalverwantschap lijken de overeenkomsten tussen de PVV en het VB het grootst. Naast een sterke nadruk op veiligheid en law and order behoren etnisch (oftewel Vlaams) nationalisme en xenofobie tot de kernelementen van haar ideologie, zoals geïllustreerd door de campagneslogans ‘Eigen volk eerst!’ (1987) en ‘Dit is ONS land!’ (2009). Opvallend is overigens dat de partij in de campagne voor de lokale en provincieraadsverkiezingen van 2018 met ‘Vlaanderen weer van ons!’ vrijwel exact dezelfde slogan hanteerde als de PVV bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2017 (‘Nederland weer van ons!’). Evenals de PVV pretendeert het VB de spreekbuis te zijn van ‘de gewone man in de straat’. Met haar anti-establishment retoriek benadrukt de partij de afstand tussen het volk en de elite. In haar verkiezingsprogramma van 2018 stelt het VB dat de ‘kloof tussen de politieke elite en de gewone man… in Vlaanderen nooit zo groot [was] als vandaag’.

Front National/Rassemblement National

Er bestaan eveneens duidelijke parallellen tussen de PVV en het Franse FN van Marine Le Pen. Net als de PVV is het FN in de eerste plaats uiterst nationalistisch. Zo combineert ook deze partij xenofobe uitspraken met een populistisch anti-establishment discours. Immigratie wordt door het FN beschouwd als een dodelijke bedreiging voor de Franse identiteit, die het wezen van het Franse volk diepgaand zou veranderen. In het 144-punten manifest dat de partij van Le Pen voor de Franse presidentsverkiezingen in 2017 opstelde, pleitte zij voor de herinvoering van de nationale grenzen in Europa om daarmee de ‘ongecontroleerde immigratie’ te beëindigen en Frankrijk weer ‘op orde’ te krijgen. Om de veiligheid in Frankrijk te kunnen garanderen moeten ook de politie en gendarmerie worden versterkt.

Van oudsher vertoonde het FN-discours naast nativisme en autoritarisme ook duidelijke kenmerken van populisme. Hoewel het populistische discours in de afgelopen jaren wat meer op de achtergrond lijkt te zijn geraakt (in het 144-punten manifest is bijvoorbeeld geen sprake van ‘de elite’), staat het principe van volkssoevereiniteit nog steeds centraal. Net als Wilders wenst ook Le Pen de invoering van vormen van directe democratie – met name het volksinitiatief (oftewel het ‘referendum van onderop’).

Alternative für Deutschland

Tot slot bestaan er ook een aantal overeenkomsten tussen de PVV en de AfD. Hoewel nationalisme in Duitsland mede door zijn ‘bruine’ verleden lange tijd taboe was, heeft ook dit land sinds 2013 te maken met de opkomst van een nieuwe partij op rechts. Tussen 2015 en 2017 schoof de partij geleidelijk verder naar rechts op, en kreeg ze meer trekken van de PVV. In haar beginselprogramma dat op het partijcongres in 2016 werd vastgesteld, toont de AfD zich uitgesproken kritisch over de islam: ‘De islam hoort niet bij Duitsland. In haar uitbreiding en in de aanwezigheid van een steeds groeiend aantal moslims ziet de AfD een groot gevaar voor onze staat, onze samenleving en ons waardenstelsel.’ Bovendien staat bij de AfD de bezorgdheid over law and order en (on)veiligheid centraal. In haar beginselprogramma wijdt de partij een heel hoofdstuk aan de verbetering van de interne veiligheid, bijvoorbeeld door het versterken van justitie, politie- en inlichtingendiensten.

Met haar aanvallen op de elite en de gevestigde politieke partijen bedient de AfD zich onmiskenbaar van populistische retoriek. Daarbij richt de partij het anti-establishment discours in het bijzonder tegen de bureaucratische bestuurders van de Europese Unie, die niet naar de kiezers zouden luisteren.

Verschillen tussen de PVV en de radicaal rechts-populistische partijfamilie

Ondanks de vele gelijkenissen zijn er ook een aantal belangrijke verschillen tussen de PVV, VB, AfD en FN:

1. Genese: In eerste instantie hebben deze partijen sterk uiteenlopende ontstaansgeschiedenissen. De PVV werd in februari 2006 door Wilders opgericht. Wilders begon zijn politieke loopbaan bij de VVD. In de loop der jaren werd hij steeds kritischer ten aanzien van de islam en in september 2004 stapte hij uit de Tweede Kamerfractie van de VVD na een botsing over de eventuele toelating van Turkije tot de Europese Unie. Na anderhalf jaar van voorbereiding kwam de PVV tot stand. De PVV kan dus als een afsplitsing van één van de gevestigde politieke partijen worden beschouwd.

Het FN daarentegen kwam in het begin jaren zeventig voort uit een fusie van enkele extreemrechtse bewegingen. De ontstaansgeschiedenis van het Vlaams Belang gaat zelfs nog verder terug: het VB was in eerste instantie een regionale Vlaams-nationalistische partij, die aan het einde van de jaren zeventig werd opgericht door twee afsplitsingen van de Volksunie, die weer uit de jaren vijftig dateert en voortkwam uit de Vlaamse beweging. De Duitse AfD bestaat nog maar sinds 2013. Deze partij werd opgericht door een groep gedesillusioneerde leden van de Christlich Demokratische Union Deutschlands (CDU). Aanvankelijk was het een single-issuepartij, die zich tegen de euro kantte. Pas tijdens de zogenaamde vluchtelingencrisis in 2015 begon de AfD steeds duidelijker xenofobe en islamofobe standpunten in te nemen, waarmee zij zich ontpopte als radicaal rechts-populistische partij.

2. Organisatie: Wat betreft haar organisatie is de PVV een uitzondering. De partij is volledig rondom Wilders opgebouwd, die formeel het enige natuurlijke lid is. In Duitsland zou een eenmanspartij zoals de PVV wettelijk niet mogelijk zijn, gezien de formele eisen waaraan een politieke partij volgens het Parteiengesetz moet voldoen (zoals een democratische partijstructuur en leden). AfD, VB en FN kunnen daarentegen worden beschouwd als tamelijk conventionele ledenpartijen.

3. Programma: Ook programmatisch zijn er tussen de hier besproken radicaal rechts-populistische partijen een aantal duidelijke verschillen op te merken. Economisch gezien leek de AfD bijvoorbeeld aanvankelijk meer rechts te staan dan de PVV, terwijl het FN zich juist linkser profileert – hoewel de AfD later ook wat meer in linkse richting is opgeschoven.

De PVV onderscheidt zich ook van het VB, FN en de AfD met progressieve standpunten die zij inneemt met betrekking tot maatschappelijke en ethische thema’s als homoseksualiteit, abortus en euthanasie. Volgens Wilders zijn dit verworvenheden van de westerse beschaving, die ten koste van alles beschermd dienen te worden tegen de toenemende islamisering. De AfD daarentegen toont zich een overtuigd tegenstander van abortus, euthanasie en het homohuwelijk.

Met haar scherpe afwijzing van de islam is de PVV in dit opzicht een stuk radicaler dan haar Europese zusterpartijen. In tegenstelling tot Wilders maken zij nog wel een onderscheid tussen de islam als religie en het islamisme als politieke ideologie. Tot slot wijkt de PVV in programmatisch opzicht van haar Europese zusterpartijen af met haar uitgesproken pro-Israëlische karakter, terwijl het VB en FN in het verleden juist werden beschuldigd van antisemitisme.

PVV als voorloper of buitenbeentje?

Ondanks de overeenkomsten tussen de PVV en andere radicaal rechts-populistische partijen in West-Europa, zijn er dus ook een aantal belangrijke verschillen. Toch lijkt het erop dat deze partijen in de afgelopen jaren steeds meer op elkaar zijn gaan lijken. Met name in haar anti-islam opstelling lijkt de PVV een voorloper te zijn geweest. Ook de internationale samenwerking tussen de partijen is in de afgelopen jaren toegenomen. Op 21 januari 2017 – de dag na de inauguratie van de Amerikaanse president Donald Trump – ontmoetten Geert Wilders, Marine Le Pen en Frauke Petry (toenmalig voorzitter van de AfD) elkaar in Koblenz om hun onderlinge banden te versterken. Na de nederlaag van de PVV bij de Europese verkiezingen van mei 2019, die al haar zetels in het Europees Parlement verloor, valt het te bezien of de bovengenoemde partijen nog steeds in internationale samenwerking met de partij van Wilders geïnteresseerd zijn.