Archives for november 2016

Bij een raadgevend referendum in Nederland is een uitslag pas geldig als 30 procent van de kiesgerechtigden gaat stemmen. Als de opkomst lager is wordt de wet gewoon ingevoerd. De herkomst van deze regel is eerder besproken op deze blog. Door deze opkomstdrempel hebben voorstanders van een wet er soms belang bij om niet oprecht vóór te stemmen, maar om strategisch thuis te blijven. Dat kan leiden tot een lastige afweging. Bij de interpretatie van de uitslag dachten sommigen dat strategisch niet-stemmen door voorstanders wellicht het percentage tegenstemmers substantieel had overschat. Zo vroeg het NRC zich de dag na het referendum af of het bij de lage opkomst ging om strategisch gedrag of om desinteresse, ikzelf opperde het als mogelijke verklaring voor de lage opkomst bij een regionale zender, en elders werd gesuggereerd dat strategisch stemmen inderdaad een belangrijke rol speelde. Maar in welke mate speelde dat strategisch niet-stemmen nu echt een rol bij het referendum over het verdrag met de Oekraïne? Was de uitslag anders geweest als er minder strategisch was gestemd? Dat blijkt niet het geval.

 

Opkomstdrempel was goed bekend

De verwachting dat de opkomst bij het referendum lager dan 30 procent zou worden, was voorafgaande aan het referendum niet uit de lucht gegrepen. Het ging immers om een abstract onderwerp dat vooral werd geassocieerd met Europa. De opkomst bij de verkiezingen voor het Europees Parlement schommelt al jaren tussen de 30 en 40%. Sommige peilingen wezen er op, dat die opkomst lager zou uitvallen, andere dat die opkomst hoger zou worden. De opkomstdrempel was daarmee een reëel onderwerp dat voorafgaande aan het referendum uitgebreid werd bediscussieerd, onder meer op deze blog maar ook in bijvoorbeeld Trouw, op de website Joop en bij de NOS. Door al deze aandacht is het niet vreemd dat de meeste kiezers volgens de enquête die vlak na het referendum werd gehouden het bestaan van die drempel kenden. Toch gaf nog steeds 17 procent van de kiezers aan de opkomstdrempel niet te kennen.[1]

Dat zoveel mensen de drempel kenden, betekent natuurlijk nog niet dat die een belangrijke rol heeft gespeeld bij de beslissing om wel of niet te gaan stemmen. Daarvoor is meer nodig.

 

2 op de 3 voorstanders kon om strategische redenen besluiten niet te stemmen

Zoals gezegd, is het alleen voor voorstanders eventueel zinvol om strategisch niet te stemmen. Dan moeten die voorstanders niet alleen op de hoogte zijn van de opkomstdrempel, maar ook een schatting kunnen maken van de opkomst. Van de voorstanders[2] kende maar liefst 95% de opkomstdrempel en verwachtte 2 op de 3 dat de opkomst onder of rond de dertig procent zou zijn. Alleen deze voorstanders voelden dus een prikkel op strategische gronden niet te stemmen (zie tabel 1).

Tabel 1: inschattingen van voorstanders over de verwachte opkomst (N = 686)

 

Bron: Nationaal Referendumonderzoek (NRO) 2016

Combineren we deze gegevens met de opkomst onder voorstanders, blijkt dat van die groep voorstanders ongeveer 40 procent potentieel om strategische redenen niet heeft gestemd, dat 15 procent in ieder geval niet om strategische redenen is thuisgebleven en dat 45 procent wel heeft gestemd. Het is daarom niet vreemd te denken dat strategisch niet stemmen bij het referendum een rol speelde.

 

… maar het feitelijk aantal strategische stemmen ligt waarschijnlijk veel lager

Dat 2 op de 3 voorstanders de prikkel kon voelen om strategisch thuis te blijven, en dat een groot deel daarvan vervolgens niet heeft gestemd, betekent niet dat al die thuisblijvers dat om strategische redenen hebben gedaan. Er zijn twee aanwijzingen dat het percentage strategische niet-stemmers lager lag: de opkomst onder verschillende groepen voor- en tegenstanders en de antwoorden op open vragen.

Een eerste aanwijzing dat het aantal strategische niet-stemmers onder de voorstanders kleiner was dan de eerdergenoemde 45 procent is af te lezen uit figuur 1, hoewel die aanwijzing geen schatting geeft van het feitelijk aantal mensen dat strategisch gestemd geeft. In de figuur staat voor verschillende groepen voor- en tegenstanders het percentage mensen dat daadwerkelijk heeft gestemd. Uit de figuur blijkt dat de kennis van de opkomstdrempel en de schatting van de verwachte opkomst weliswaar een rol spelen, maar dat strategisch gedrag onder de voorstanders geen goede verklaring biedt voor de gevonden verschillen. Ook tegenstanders die verwachten dat de opkomst laag zou zijn, laten het namelijk relatief vaak afweten. Het idee dat de relatie tussen kennis en opkomst het gevolg is van strategisch gedrag biedt geen verklaring voor de geringe verschillen tussen voor- en tegenstanders, tenzij we aannemen dat voorstanders wel proberen invloed te hebben op het niet halen van de opkomstdrempel, maar tegenstanders niet het tegenovergestelde proberen. Het gevonden patroon past eerder bij een zelfrechtvaardiging voor het eigen gedrag: omdat anderen (niet) gaan stemmen, doe ik het ook (niet). Het past veel minder bij de interpretatie dat hier sprake zou zijn van strategisch gedrag.

Figuur 1: kennis van de opkomstdrempel en de verwachte opkomst in relatie tot het opkomstgedrag

Bron: NRO 2016

 

Strategisch thuisblijven genoemd door 1 op de 10 thuisblijvers

Een tweede, meer directe aanwijzing dat het aantal strategische niet stemmers veel lager was dan die 40 procent van het aantal voorstanders is te vinden in de open vraag naar redenen om niet te gaan stemmen. Die antwoorden waren niet altijd even makkelijk te begrijpen (waarom bijvoorbeeld “corruptie in de Oekraïne” een reden is om niet te stemmen is zonder verdere toelichting althans voor mij niet duidelijk), maar we kunnen verschillende groepen redenen onderscheiden.

Uit de antwoorden blijkt dat veel voorstanders van het verdrag niet gestemd hadden, omdat ze tegen dit referendum waren. Deze reden werd door maar liefst 16 procent van de niet stemmende voorstanders gegeven. Nog eens 12 procent gaf aan tegen referenda in het algemeen te zijn. Dat blijft een merkwaardig element om niet zou gaan stemmen. Wellicht dat men bang is door te stemmen het referendum te legitimeren en door niet te stemmen op termijn af te komen van dit besluitvormingsinstrument. Het doet toch echter vooral denken aan iemand die weigert een jas aan te trekken omdat het buiten niet koud mag zijn. Het idee dat een referendum er niet is als je er niet aan meedoet, gaat alleen op als iedereen het daar mee eens is.

Voorstanders noemden verder gebrek aan kennis (12%), gebrek aan tijd (13%) en gebrek aan interesse (7%) vrij vaak. Redenen die niet zozeer duiden op strategisch gedrag als wel op de geringe prioriteit die het referendum had voor deze groep.

Strategisch niet stemmen werd door slechts 11 procent van de niet stemmende voorstanders genoemd als reden om niet te stemmen. Nadere analyse laat zien dat dit percentage met enige voorzichtigheid moet worden geïnterpreteerd. De overgrote meerderheid van deze zelf verklaarde strategische niet stemmers had verwacht dat de opkomst lager dan 30 procent zou zijn, maar enkelen geven eerlijk aan geen idee te hebben gehad of zelfs te hebben verwacht dat de opkomst hoger dan 30 procent zou zijn. In hoeverre strategie bij deze mensen dan ook echt een rol heeft gespeeld valt te bezien. Ook opvallend is dat sommige tegenstanders om strategische redenen niet hebben gestemd. Wat ze daarmee bedoelen is niet helemaal duidelijk.

Laten we aannemen dat inderdaad al de mensen die hebben gezegd om strategische redenen niet te hebben gestemd, dat inderdaad ook weloverwogen hebben gedaan. Van alle voorstanders is dat natuurlijk een lager percentage. Een grote groep voorstanders heeft namelijk gewoon gestemd. Op basis van de open vraag, ligt het voor de hand te vermoeden dat van de voorstanders 6 procent om strategische redenen niet stemde, dat 50 procent van de voorstanders om andere redenen niet stemde en dat 45 procent wel stemde. Dat wijkt uiteraard sterk af van de eerdergenoemde percentages.

 

Minder strategisch stemmen zou niet hebben uitgemaakt …

Zou het hebben uitgemaakt als deze strategische niet-stemmers hun tegenstem wel zouden hebben uitgebracht? Gezien de geringe aantallen is dat niet te verwachten. Als alle strategische niet-stemmers onder de voorstanders zouden hebben gestemd, zou het percentage voorstanders zijn gestegen van 32 naar 34,5 procent. Bovendien moeten we niet vergeten dat er onder de tegenstanders ook mensen waren die niet hebben gestemd, omdat ze vooraf niet verwachtten dat de drempel gehaald zou worden en dat hun stem dus geen zin had: waarom zou je je inspannen voor een advies dat toch niet geldig zou zijn? Dit percentage is vergelijkbaar met het aantal mensen dat zegt om strategische redenen niet te hebben gestemd. Als strategisch niet-stemmende voorstanders zouden hebben gestemd, zou dat de uitslag niet hebben veranderd, maar het opkomstpercentage hebben verhoogd.

 

… meer strategisch niet-stemmen uiteraard wel

Het effect van strategisch niet stemmen op de uitslag is dus waarschijnlijk klein geweest. Strategische niet-stemmers hoeven dus achteraf geen spijt te hebben van hun keuze om thuis te blijven. Omgekeerd is het nog steeds zo dat als veel meer voorstanders zich strategisch zouden hebben gedragen, de uitslag van het referendum ongeldig zou zijn geweest. Dat is voor stemmende voorstanders nog steeds een ongemakkelijke waarheid. Te ongemakkelijk denk ik. In plaats van een eenvoudige verdediging tegen grillige adviezen van kleine groepen tegenstanders, is de opkomstdrempel een complexe aanval op het afwegingsproces van voorstanders geworden. Dit werd hier al eerder betoogd, zie blogs van Kristof Jacobs hier en hier. Zeker zolang een referendum slechts een advies oplevert, moet de opkomstdrempel worden afgeschaft.

 

[1] In het rapport over het referendum staat een iets lager percentage omdat daar alleen mensen zijn meegenomen waarvan we wisten of ze voor- of tegen het verdrag waren.

[2] ‘Voorstanders’ zijn mensen die voor het verdrag hebben gestemd, of die hebben aangegeven voor te hebben gestemd, als ze hadden moeten stemmen. Op een vergelijkbare manier is het aantal tegenstanders bepaald. Sommige respondenten die niet hadden gestemd gaven geen antwoord op de vervolgvraag, deze respondenten (ongeveer een kwart) is bij een paar vergelijkingen noodgedwongen achterwege gelaten.

 

Foto: kiezers aan het stemlokaal van Utrecht Centraal, door Sebastian ter Burg, license