Arndt Leininger

Sinds het einde van de jaren negentig zijn zowel rechtse als linkse populistische partijen belangrijke spelers in de Europese politiek geworden, denk bv. aan Forum voor Democratie in Nederland of Podemos in Spanje. Populistische partijen boeken in bijna heel Europa succes bij verkiezingen. In sommige gevallen zijn ze zelfs onderdeel van regeringscoalities. Veel politicologen buigen zich daarom over de vraag wat de opkomst van het populisme betekent voor de kwaliteit van de liberale democratie. Wij hebben empirisch onderzocht of populistische partijen de verkiezingsopkomst positief beïnvloeden.

De dreiging van populisme voor de democratie

Populistische partijen worden vaak beschouwd als een bedreiging voor de stabiliteit van liberale democratieën. Zoals Cas Mudde al zei, beschouwen populisten ‘het volk’ als een homogeen geheel dat één volkswil’ deelt. Zodanig beschouwd staat het populisme in tegenstelling tot democratisch pluralisme en de rechtstaat. Auteurs zoals Jan-Werner Müller komen daarom ook tot de conclusie dat het populisme een gevaar vormt voor de democratie. En inderdaad, de uitgebreide literatuur over populisme heeft aangetoond dat populistische partijen en leiders de scheiding der machten, de rechtsstaat, de vrijheid van de media en de rechten van minderheden in gevaar brengen.

De kans van populisme voor de democratie

Toch hebben wetenschappers ook de mogelijke positieve effecten van populisme benadrukt. In hun boek Populism: A Very Short Introduction stellen Cas Mudde en Cristobal Rovira Kaltwasser dat populistische partijen ook een ‘correctief voor de democratie’ kunnen zijn door de politieke participatie van ontevreden burgers te vergroten. Daar zijn minstens drie redenen voor aan te wijzen.

De uitgebreide academische literatuur over de kiezersopkomst suggereert om te beginnen dat politieke partijen de opkomst kunnen stimuleren. Sommige wetenschappers hebben betoogd dat een grotere diversiteit aan politieke partijen goed is voor de politieke participatie: de kans dat er een partij is die past bij de voorkeur van de kiezer is dan groter. Populistische partijen kunnen de zorgen van burgers verwoorden die normaal niet worden gehoord en ervoor zorgen dat er meer te kiezen valt bij de verkiezingen. Dat doen ze omdat zij de nadruk leggen op eerder genegeerde politieke kwesties – zoals immigratie of Europese integratie – en een duidelijk standpunt innemen ten aanzien van deze kwesties.

Kiezers zouden verder ook eerder naar het stemhokje gaan wanneer concurrentie tussen partijen verkiezingen zinvol maakt. Met andere woorden, kiezers zullen eerder stemmen wanneer er meer op het spel staat. Populistische partijen verhogen bij uitstek de urgentie van verkiezingen – zowel voor potentiële populistische kiezers als voor hun politieke tegenstanders.

Kandidaten van populistische partijen schrikken er tot slot niet voor terug om onconventionele communicatiestrategieën te gebruiken. Bovendien blijken populistische partijen minder complexe taal te gebruiken, waardoor het voor de kiezers gemakkelijker wordt om te begrijpen wat zij bepleiten. Door eenvoudige boodschappen in spreektaal te communiceren kunnen populistische partijen de politiek toegankelijker maken. En als de politiek minder afstandelijk is, kan het zijn dat burgers meer geneigd zijn om deel te nemen aan de politiek.

Verschillende effecten in West Europa en in Midden- en Oost-Europa

In een recentelijk gepubliceerde studie onderzoeken we de effecten van populistische partijen op de totale opkomst in 31 Europese landen een periode van 1970 tot 2018. We onderzochten onder meer of het effect van populistische partijen op de verkiezingsopkomst verschilt per regio in Europa. Bij de eerste verkiezingen na de val van het IJzeren Gordijn was de opkomst in de postcommunistische landen bijzonder hoog. In de jaren daarna daalde de opkomst in de voormalig Europese Oostbloklanden echter aanzienlijk – ook in vergelijking met andere pas gedemocratiseerde landen in Latijns-Amerika. Het wordt vaak gesuggereerd dat Oost-Europese burgers al snel ontgoocheld werden door de democratie omdat democratisering niet opeens alle maatschappelijke problemen het hoofd kon bieden.

Voor Midden- en Oost-Europa vinden we duidelijk bewijs dat de verkiezingsopkomst hoger is wanneer ten minste één populistische partij vóór de verkiezingen in het parlement is vertegenwoordigd. Figuur 1 toont een deel van de onderzoeksresultaten. De figuur toont het effect van parlementaire vertegenwoordiging van populistische partijen op verkiezingsopkomst in West (WE) en Midden- en Oost-Europese (CEE) landen voor verschillende specificaties van het statistisch model (voor meer informatie, zie het artikel). Onze onderzoeksresultaten suggereren dus dat ontgoocheling over de democratie in Midden- en Oost-Europa ervoor zorgt dat populistische partijen kiezers naar de stembus trekken.

Figuur 1: Coëfficiëntenplot van het effect van populistische vertegenwoordiging op verkiezingsopkomst

In West-Europese landen daarentegen vonden we geen  effect van populistische partijen op de verkiezingsopkomst. Burgers die zich ondervertegenwoordigd voelden door de gevestigde partijen lijken dus niet vaker te gaan stemmen wanneer een populistische partij op het stembiljet staat. Populistische partijen trekken veeleer ontevreden kiezers aan die eerder op reguliere partijen hebben gestemd (zie ook dit onderzoek). De boodschap en de stijl van populistische partijen lijken dus geen stembustrekkers te zijn.

Geen verschil tussen links- en rechts-populistische partijen

Populisme komt in veel verschillende gedaanten voor. Populistische radicaal-rechtse partijen combineren populisme met nativisme en autoritarisme. Populistische radicaal-rechtse partijen definiëren meestal ‘het zuivere volk’ in etnische of culturele termen en beschouwt het ‘liberale politieke establishment’ als de ‘corrupte elites’. Populistisch radicaal linkse partijen daarentegen combineren populisme met een fundamentele kritiek op het marktliberalisme. Voor populistisch radicaal linkse partijen is ‘het volk’ een mengelmoes van gewone burgers die bedreigd worden door bedrijven en neoliberale elites.

Het verschil tussen rechts en links populisme kan van belang zijn, omdat deze partijen verschillende effecten kunnen hebben op de kwaliteit van de democratie. Onderzoek toont aan dat de aanwezigheid van rechts-populistische partijen verband houdt met een afname van de rechten van minderheden, terwijl de aanwezigheid van linkse populistische partijen juist tot een betere bescherming van minderheidsrechten leidt.

Onze onderzoeksresultaten laten zien dat zowel links- als rechts-populistische partijen de opkomst in Midden- en Oost-Europa kunnen verhogen. Maar in West-Europa stimuleert geen van beide de deelname van de burgers aan de nationale verkiezingen.

Verkiezingsopkomst ten koste van de democratie?

Onze resultaten onderstrepen eens te meer het belang van de politieke context bij het duiden van politieke processen. Voor Midden- en Oost-Europa vinden we duidelijk bewijs dat de parlementaire vertegenwoordiging van populistische partijen invloed heeft op de opkomst van de kiezers. Dit klinkt misschien als goed nieuws voor de democratie, aangezien een hoge mate van participatie van de bevolking vaak noodzakelijk wordt geacht voor een goed functionerende liberale democratie. Toch is een hogere opkomst die gepaard gaat met steun voor het populisme nauwelijks een teken van een gezonde democratie, aangezien (radicaal-rechtse) populistische partijen de scheiding der machten, de rechtsstaat, de vrijheid van de media en de rechten van minderheden in gevaar brengen.

Voor West-Europa zijn onze bevindingen ontnuchterend voor degenen die beweren dat populistische partijen een positief effect hebben op politieke participatie West-Europese democratieën. De zogenaamde ontevreden ‘zwijgende meerderheid’ laat dus niet eerder haar ‘stem’ horen.

Voor meer informatie zie de publicatie in Political Studies.

Foto: “Podemos.25.1.15-9” by Diari La Veu is licensed under CC BY-NC-SA 2.0