Erika van Elsas is universitair docent aan de afdeling politicologie van de Radboud Universiteit. Haar onderzoek richt zich op institutioneel vertrouwen, politieke scheidslijnen en polarisatie.
Laatste berichten door Erika van Elsas
Waarom werd Trumps wangedrag niet afgestraft door kiezers?
Trumps presidentschap is ten einde, maar het laatste woord over zijn gedrag als president is bepaald nog niet gesproken. De aandacht gaat nu vooral uit naar zijn rol als aanjager van de Capitool-bestorming, maar de waslijst van schandalen tijdens zijn presidentschap is lang – zo lang, dat er zelfs een Wikipedia-overzicht van alle controverses bestaat, zoals eerder ook hier beschreven.
Voor kiezersonderzoekers is een van de opmerkelijkste feiten dat Trumps populariteit lange tijd nauwelijks leed onder alle tumult. Deze waren, vergeleken met bijvoorbeeld Obama en Bush jr., juist opmerkelijk stabiel. Waarom wordt Trumps politieke wangedrag hem maar in zo’n geringe mate aangerekend door zijn kiezers?
Precies deze vraag is aanleiding voor verschillende studies naar de impact van politieke schandalen – met name gericht op corruptieschandalen. Het gebrek aan afstraffing is namelijk een veel breder fenomeen. Hoewel corruptie door burgers als zeer negatief wordt ervaren, en het politiek vertrouwen in landen met hoge corruptieniveaus aanmerkelijk lager ligt, hebben corruptieschandalen vaak een verrassend klein effect op de populariteit van politieke leiders en partijen.
Partijloyaliteit
Een mogelijke verklaring hiervoor komt uit de politieke psychologie. De theorie van motivated reasoning stelt dat politieke meningsvorming gedreven wordt door twee motieven. Enerzijds wil men een juist en kloppend oordeel vormen (accuracy goals); anderzijds wordt men ook gedreven door de wens om een oordeel te vormen dat in lijn is met reeds bestaande overtuigingen (directional goals). Voor oordeelsvorming over politieke schandalen blijkt het laatste motief vaak zwaarwegend, vooral onder kiezers die zich sterk met de politicus of partij identificeren. Loyaliteit met de partij kan er toe leiden dat kiezers informatie over corruptieschandalen ofwel niet meewegen in hun oordeel, ofwel simpelweg niet geloven – en daardoor hun partij niet afstraffen voor wangedrag.
Dit mechanisme wordt mooi aangetoond in een recent onderzoek van Solaz, De Vries en De Geus (2019) naar een grootschalig corruptieschandaal rond de Spaanse regeringspartij Partido Popular (voor de liefhebber, het Bárcenas-schandaal in 2013). De auteurs maken gebruik van enquêtedata die toevalligerwijs in de periode rondom het schandaal werd verzameld, en tonen aan dat de bekendwording van het schandaal enkel een effect had op de populariteit van de regering onder kiezers die zich niet met de Partido Popular (PP) identificeerden. Onder PP-aanhangers bleef de populariteit van de regering gelijk – ondanks de betrokkenheid van prominente PP-politici tot aan premier Rajoy zelf. Trouwe aanhangers zijn dus wel bereid een oogje toe te knijpen.
Dit krachtige effect van politieke loyaliteit is niet voorbehouden aan de Spaanse casus, maar ook in andere studies en contexten aangetoond. Simpel gezegd, als men zich sterk genoeg identificeert met een partij, kunnen politici een heleboel maken. Zo vormt kiezersloyaliteit een buffer voor de negatieve effecten van corruptie – althans, voor de politieke hoofdrolspelers van zo’n schandaal, en onder hun eigen kiezers. Niet-aanhangers oordelen dus wel zwaar over schandalen, en zo kunnen schandalen de polarisatie onder kiezers dus in de hand werken.
En de instituties zelf?
Het is echter nog de vraag waar de hardste klappen vallen: bij de politici, of bij de politieke instituties waar zij deel van uitmaken? Politieke schandalen kunnen niet alleen negatief uitpakken voor de betrokken politici, maar hebben ook impact op het vertrouwen in de politiek. Zo laat een ander onderzoek naar hetzelfde Spaanse corruptieschandaal zien dat het vertrouwen in politici in het algemeen wel degelijk over de hele breedte afneemt, dus ook onder aanhangers van de Partido Popular. Hoewel zij dus hun eigen regering bleven verdedigen, werd het geloof in de betrouwbaarheid van politici wel degelijk geschaad. Dit heeft op zijn beurt weer gevolgen voor de legitimiteit van de politiek op de langere termijn.
En herinnert u zich misschien nog de ophef toen Jean-Claude Juncker in 2018 zijn ‘rechterhand’ benoemde tot secretaris-generaal van de Europese Commissie? Deze omstreden benoeming werd in de Nederlandse media neergezet als typisch voorbeeld van Europese vriendjespolitiek. Met co-auteurs onderzocht ik de gevolgen van deze affaire door het politiek vertrouwen in Nederland voor én kort na het zich ontvouwende mediadebat te vergelijken. Onze studie laat zien dat zij die geïnformeerd waren over de benoeming minder vertrouwen hadden in de Europese Commissie en het Europees Parlement. Affaires rondom specifieke politici hebben dus hun weerslag op het vertrouwen in politieke instituties zelf. (Interessante nevenbevinding van onze studie: een vergelijking van mediagebruik liet zien dat vooral het kijken van Zondag met Lubach, dat uitgebreid aandacht besteedde aan de kwestie, een groot effect had op geïnformeerd zijn over de affaire.)
Daarmee hebben politieke controverses en schandalen – met name wanneer schandalen zich over een langere tijd opeenstapelen – uiteindelijk gevolgen voor de democratie zelf: Ten eerste worden schandalen niet door alle kiezers op gelijke gronden beoordeeld, en werken ze zo dus polarisatie in de hand. Ten tweede hebben politieke schandalen dus ook een direct effect hebben op het vertrouwen in instituties. En in tegenstelling tot politici en partijen worden politieke instituties niet beschermd door groepsloyaliteit. Met een institutie is het nu eenmaal lastiger identificeren dan met een politicus of partij.
Het is de vraag hoe dit alles voor Trump uitpakt nu hij het Witte Huis heeft verlaten, en hij onder de Republikeinse Partij steeds minder steun geniet. Gezien het bovenstaande zal het oordeel van kiezers ervan afhangen of zij zich meer identificeren met de partij of met de gewezen president. Waar loyaliteit wegvalt zal het oordeel over zijn gedrag verharden. Maar mogelijk blijkt het politiek vertrouwen in Amerika de grootste verliezer van vier jaar Trump.
“Donald Trump Signs The Pledge” by Michael Vadon is licensed under CC BY-SA 2.0. No changes were made other than fitting the original picture to the available space.