Mathilde van Ditmars is post-doctoraal onderzoeker en docent aan de afdeling Politicologie van de Universiteit Luzern, Zwitserland. Haar onderzoek richt zich op politieke sociologie en politiek gedrag, met name politieke socialisatie en familie & politiek.
Hoe belangrijk zijn je ouders en de omstandigheden waarin je opgroeit voor je politieke opvattingen? We weten al decennialang dat ouders die zelf politiek geëngageerd zijn en thuis (met hun kinderen) over politiek praten, een grotere kans hebben om dat over te dragen op hun kinderen. In zulke gezinnen is er vaak ook een grotere overdracht van politieke voorkeuren van ouders op hun kinderen. De laatste jaren is het onderzoeksveld dat zich bezighoudt met politieke socialisatie nieuw leven ingeblazen. Ook politicologen hebben er hernieuwde aandacht voor, omdat steeds duidelijker wordt dat dit proces, waarin jonge burgers kennis maken met en leren over politiek, belangrijke doorwerkingen heeft op politieke attitudes op de lange termijn.
Overeenkomsten in links-rechts zelfplaatsing van ouders en kinderen
In mijn onderzoek naar de overdracht van politieke ideologie in gezinnen, blijkt inderdaad dat fundamentele theorieën over politieke socialisatie in het ouderlijk huis nog steeds grotendeels van toepassing zijn. Ook in de 21e eeuw, in tijden van teruglopend partijlidmaatschap en identificatie met politieke partijen, is de overeenstemming in politieke opvattingen tussen ouders en hun (volwassen) kinderen relatief groot. In onderstaande figuur op basis van Duitse surveygegevens toon ik de overeenstemming in links-rechts identificatie van moeders en hun jongvolwassen kinderen.
Wat opvalt in deze figuur zijn met name twee resultaten. Ten eerste lijkt het alsof een gematigde ideologie vaker wordt doorgegeven dan een meer uitgesproken link-rechts positie (of dat een deel van de ouders en kinderen beide niet weet waar zij zich moeten plaatsen, gezien het relatief grote aandeel respondenten dat een centrumpositie inneemt). Er moet echter ook rekening mee worden gehouden dat, gezien de spreiding van kiezers over de schaal, de statistische kans om een kind met een vergelijkbare link-rechts positie te hebben, groter is voor ouders met gematigde en centrumposities. Bovendien zijn hier ook zogenaamde ceiling effects aan de orde: wanneer een ouder een relatief extreem standpunt inneemt, kan het kind zich slechts in één richting van de ouders bewegen, wat niet het geval is bij meer gematigde of centrumposities, waardoor het kind meer mogelijkheden heeft om zich te verplaatsen. Ten tweede laat deze figuur zien dat wanneer ouders een gelijksoortige ideologie hebben (linkerzijde) de afstand tussen de ideologie van moeder en kind meestal kleiner is, dan wanneer ouders een verschillende ideologie hebben (rechterzijde). In beide groepen is de overeenkomst tussen moeder en kind groter als de moeder een gematigder links-rechts positie inneemt, ongeacht de ideologische positionering van de vader.
Politieke socialisatie of overdracht van sociaaleconomische positie?
Een belangrijke vraag in dit soort onderzoek is natuurlijk wat de onderliggende reden is voor deze politieke overeenstemming tussen ouders en kinderen, en hoe dit in zijn werk gaat. Ongetwijfeld er is sprake van impliciete en wellicht ook expliciete overdracht van politieke attitudes van ouder op kind, zeker omdat we weten dat de frequentie van politieke discussies in het gezin een rol speelt. Dit is echter niet het hele verhaal. Naast recente inzichten over het tweerichtingsverkeer van deze ouder-kind relatie, en de rol van genen in politieke voorkeuren, is een andere verklaring de intergenerationele overdracht van de sociaaleconomische positie. Ouders en hun volwassen kinderen hebben vaak een vergelijkbare sociale klasse en bijbehorende sociaaleconomische positie. Aangezien er een verband is tussen deze kenmerken en politieke voorkeuren, kan dit ook een deel van de politieke ouder-kind overeenstemming verklaren.
Om dit mechanisme te testen, heb ik onderzocht in hoeverre er een overdracht is van politieke ideologie wanneer volwassen kinderen een andere sociaaleconomische positie innemen ten opzichte van hun ouders (sociale mobiliteit), op basis van surveygegevens uit Zwitserland en Duitsland. In onderstaande figuur zien we de invloed van de vaders links-rechts ideologie op die van hun volwassen kinderen, voor drie verschillende groepen: kinderen die geen, neerwaartse, of opwaartse sociale mobiliteit hebben ervaren. De uitkomsten laten zien dat, hoewel de verschillen in Zwitserland klein zijn, in beide landen er een kleiner effect van de vaders ideologie is wanneer de kinderen opwaartse mobiliteit hebben ervaren. Zij wijken dus meer af van hun vaders link-rechts positie in vergelijking met kinderen die dezelfde sociaaleconomische positie als hun ouders hebben. In Duitsland zien we dit verschil ook onder kinderen die neerwaartse mobiliteit hebben ervaren.
Verdere analyse van deze gegevens over tijd, toont aan dat het verschil tussen ouders en kinderen vaak al groter was onder de groep met opwaartse mobiliteit. Dat kan bijvoorbeeld verklaard worden doordat dit proces niet plotseling gebeurt, maar langere tijd in beslag neemt, bijvoorbeeld door het volgen van hoger onderwijs. Het kan dus zijn dat deze kinderen al eerder (geleidelijk) zijn gaan afwijken van de ideologie van de ouders tijdens hun studietijd. Dit raakt ook aan een ander thema dat in hedendaags onderzoek in politiek gedrag een belangrijke rol inneemt: de verschillen in politieke voorkeuren tussen hoger en lager opgeleiden. Verder onderzoek is nodig om de complexiteit verder te ontrafelen van de rol van ouders, onderwijs, en andere levenservaringen in de ontwikkeling van politieke voorkeuren.
Dat familie een belangrijke rol speelt in de politieke ontwikkeling van burgers, is bekend. Het gezin is vaak de context van de eerste kennismaking met politiek, en onderzoek heeft veelvuldig overeenkomsten in politieke voorkeuren aangetoond tussen ouders en hun kinderen. Een kleiner onderzoeksveld houdt zich bezig met de vraag wat de eventuele politieke effecten zijn van de seksesamenstelling in gezinnen. Een van de redenen waarom onderzoekers dit een aantrekkelijke onderzoeksvraag vinden, is dat geslacht van kinderen een geheel onafhankelijk en gerandomiseerd gegeven is. Daarom wordt dit onderzoek als een natuurlijk experiment gezien. Maakt het uit of je een oudere zus of een oudere broer hebt, voor je politieke voorkeuren en ideeën over genderrollen? Heeft het hebben van een dochter politieke effecten op een vader, omdat hij daardoor bewuster is van de rol van vrouwen in de samenleving?
Genderrollen en zussen
Er is toenemende aandacht voor bestaande genderrollen en -stereotypes in de samenleving. Ook in de gezinssfeer spelen deze vaak een rol: in Nederland besteden vrouwen bijvoorbeeld meer tijd aan huishoudelijk werk dan mannen (zie hier een vergelijking met andere EU-landen). De seksesamenstelling van kinderen in een gezin kan van invloed zijn op de aanwezige genderrollen.
Onderzoek heeft aangetoond dat als in een gezin de oudste een jongen is, en de jongere kinderen meisjes zijn, dit traditionele genderrollen en huishoudelijke taakverdelingen in de hand werkt. De (jongere) dochters in dergelijke gezinnen krijgen dan meer traditioneel huishoudelijke “vrouwen”-taken toebedeeld dan deze oudste zoon. Een studie toont aan, gebaseerd op die redenering, dat mannen met jongere zussen zich vaker als Republikeins identificeren, en meer conservatieve posities innemen over genderrollen. Tegelijkertijd laat ander onderzoek zien dat het hebben van een oudere zus (in vergelijking met een broer) juist een progressief effect heeft. De onderliggende redenering is dat een oudere zus zorgt voor socialisatie in meer vrouwelijke (politieke) voorkeuren, en zorgt voor meer steun voor vrouwvriendelijk (progressief) beleid.
De tegenstrijdige resultaten laten zien dat het niet geheel duidelijk in welke richting de politieke effecten van deze verschillende familiedynamieken werken, en waarom. Ook zijn deze studies gebaseerd op de Verenigde Staten, en er is geen vergelijkend onderzoek.
Maken dochters hun ouders progressiever?
Een gerelateerd onderzoeksveld houdt zich bezig met de vraag wat de politieke effecten zijn van het hebben van dochters in vergelijking met zonen. De redenering is dat het hebben van een dochter met name een vader bewust maakt van de rol van vrouwen in de samenleving, en daar politieke effecten van waarneembaar zijn. In de afgelopen jaren zijn er hier verschillende onderzoeken over gepubliceerd, opnieuw met tegengestelde effecten.
Sommigen laten zien dat vaderschap van dochters samengaat met Republikeinse partij-identificatie, en meer conservatieve posities op gender-gerelateerde issues zoals abortus, tienerseks en positieve discriminatie. Aan de andere kant, op basis van andere gegevens, wordt ook aangetoond dat vaders van dochters juist progressievere attitudes laten zien, ook op genderkwesties. Een recent artikel bespreekt deze tegenstrijdige resultaten, en toont grotere steun voor gendergelijkheid-gericht beleid onder vaders wiens eerste kind een dochter is (maar zie ook deze reactie). De resultaten worden verklaard met de redenering dat voor het eerst vader worden van een dochter een belangrijke socialiserende ervaring is, die over het algemeen leidt tot meer steun voor gendergelijkheid.
Effecten van dochters op Nederlandse vaders en moeders?
Deze onderzoeken zijn wat omstreden, mede door de tegenstrijdige resultaten. Het grootste deel van deze onderzoeken is uitgevoerd in de Verenigde Staten, en wanneer statistisch significante effecten worden waargenomen, zijn ze vaak erg klein. Ook zijn verschillende manieren om te kijken naar de impact van dochters of zussen (geslacht van het oudste kind, de verhouding dochters/zonen, een oudere of juist een jongere zus vs. een broer, etc.).
Kunnen we in Nederland dit soort effecten waarnemen, waarin we verschillen zien in politieke voorkeuren op basis van geslacht van het eerste kind? Ik heb een aantal analyses uitgevoerd met een subset van de Nederlandse data van de European Social Survey (2006 en 2018) om deze vraag te beantwoorden.* Helaas is er voor deze groep respondenten geen informatie beschikbaar voor genderideologie of gerelateerde beleidsvoorkeuren. De groep respondenten is relatief klein, dus voorzichtigheid is wel geboden bij het interpreteren van deze resultaten. Een set simpele, voornamelijk beschrijvende analyses laat zien dat er gemiddeld genomen geen duidelijke politieke verschillen zijn tussen respondenten op basis van het geslacht van hun eerste kind. Ik kijk hierbij naar zowel vaders als moeders.
Ten eerste zien we geen verschillen op basis van partijvoorkeur, zoals zichtbaar in Figuur 1. Als ouders met een oudste dochter echt sterkere voorstanders zouden zijn van beleid dat gendergelijkheid bevordert, zouden we kunnen verwachten dat ze meer steun laten zien voor linkse partijen. Het stemgedrag van de respondenten in de laatste Tweede Kamerverkiezingen vertoont geen structurele verschillen op basis van het geslacht van het oudste kind, voor zover vaders als moeders. Ook al zijn er misschien verschillen in houdingen over gendergelijkheid, ze worden in elk geval niet gereflecteerd in stemgedrag.
Figuur 2 toont gemiddelde posities op de links-rechts schaal voor de verschillende groepen. Als ouders (vaders) van dochters inderdaad progressiever zouden zijn, door grotere steun voor gendergelijkheid, zou dit wellicht leiden tot meer linkse zelfplaatsing. We zien hier echter geen, of heel kleine, verschillen in gemiddelde links-rechts posities. Ook is er geen verschil in het effect tussen vaders en moeders. Hoewel het verschil tussen mannen en vrouwen lijkt iets groter onder respondenten wiens oudste kind een dochter is, is dit niet statistisch significant (p=0.09). We zien dus ook geen duidelijke structurele verschillen in links-rechts posities tussen respondenten op basis van het geslacht van het oudste kind.
Op basis van deze beschrijvende analyses kunnen we dus niet concluderen dat de (soms tegenstrijdige) politieke effecten naar sekse van oudste kind die in de VS zijn aangetoond, ook in Nederland worden waargenomen. Als we de redenering van de onderzoekers in dit veld volgen, zouden we vooral dergelijke “dochter-effecten” voor vaders moeten waarnemen. Deze analyses laten hier geen steun voor zien. Enquêtes met vragen over houdingen ten aanzien van vrouwenemancipatie, gendergelijkheid en beleid, zouden wellicht meer subtiele verschillen kunnen aantonen, die niet worden gereflecteerd in stemgedrag of links-rechts posities.
* Alleen 2018 en 2006 data is hier gebruikt, omdat daarin naast het geslacht van de thuiswonende kinderen, ook het totaal aantal kinderen van de respondenten wordt vermeld. Alleen als deze twee aantallen aan elkaar gelijk zijn, weten we dus het geslacht van het eerstgeboren kind. Het totaal aantal respondenten in deze groep is 909. Helaas zijn er geen genderideologie vragen beschikbaar voor deze subset van respondenten uit 2018 en 2006.
Hoewel gemeenteraadsverkiezingen vaak als tweederangs verkiezingen worden gezien, krijgt de lokale politiek een steeds belangrijkere rol vanwege de toenemende overheveling van taken naar het gemeentelijk niveau. Lokale partijen, zonder affiliatie met een nationale partij, zijn in die gemeentepolitiek een speler van toenemend belang. Maar liefst 28% van de stemmen tijdens de vorige gemeenteraadsverkiezingen zijn uitgebracht op lokale partijen, een stijging ten opzichte van de voorgaande verkiezingen.
Hoewel deze partijen niet als één homogene groep kunnen worden beschouwd wat betreft hun politieke ideologie, onderscheiden lokale politieke partijen zich duidelijk van andere partijen door hun lokale karakter. Ze beweren vaak dichter bij de kiezer te staan dan lokale afdelingen van nationale partijen, omdat zij niets van doen hebben met partijpolitieke invloeden van bovenaf, en daardoor beter de stem van de kiezers uit de betreffende gemeente verwoorden.
De vraag is in hoeverre de raadsleden van deze partijen inderdaad systematisch verschillen van hun collega’s van (lokale afdelingen van) nationale partijen.
[Read more…] about Staan raadsleden van lokale partijen dichter bij de burger?
