Rens Vliegenthart (1980) is hoogleraar en leerstoelhouder Strategische Communicatie aan de WUR. In zijn onderzoek houdt hij zich bezig met de interactie tussen media en politiek en de effecten van mediaberichtgeving op kiezers.
Website: http://rensvliegenthart.com
Het is inmiddels ruim tien jaar geleden dat de financiële crisis een hoogtepunt bereikte met het faillissement van de Amerikaanse bank Lehman Brothers. In de dagen daarna volgen de gebeurtenissen in de Verenigde Staten en Europa zich snel op. Met name de Zuid-Europese landen belanden in een grote economische crisis die enkele jaren voortduurt.
In deze crisis wordt een belangrijke rol toegeschreven aan media en mediaberichtgeving. Onderzoek heeft bijvoorbeeld laten zien dat negatieve economische berichtgeving kan leiden tot een lager consumentenvertrouwen – zie bijvoorbeeld dit eerdere blog. We weten echter nog niet zoveel over de omstandigheden waaronder dit type effecten sterker of zwakker is. Is de invloed van de media bijvoorbeeld groter in landen die door een zware crisis heengaan?
In een recent artikel (open access) kijken we naar de effecten van negatieve economische berichtgeving op zowel burgers (consumentenvertrouwen) als parlementariërs (aandacht die zij aan negatieve economische ontwikkelingen besteden middels Kamervragen). Het consumentenvertrouwen is in het bijzonder interessant, omdat het vertrouwen direct invloed heeft op het financiële gedrag van burgers en daardoor op de nationale economie.
Aanpak
Voor dit onderzoek verzamelen we maandelijkse gegevens voor de periode 2005-2016. We doen dat in vier landen: Nederland, Duitsland, Frankrijk en Spanje. De laatste twee landen zijn door de crisis duidelijk harder getroffen dan de eerste twee. We controleren voor de daadwerkelijke economische situatie zoals gereflecteerd in veranderende werkloosheidscijfers en beurskoersen en voeren diverse tijdreeksanalyses uit.
Media doen er minder toe in tijden van (diepe) crisis
Uit de resultaten blijkt dat, inderdaad, negatieve economische berichtgeving zorgt voor een lager consumentenvertrouwen en meer parlementaire aandacht. De effecten zijn niet overal en altijd even groot. Opvallend genoeg doen media er minder toe in de landen waar de crisis het grootst was: blijkbaar hebben burgers (en ook politici) de media minder nodig om ervan doordrongen te zijn dat het niet goed gaat. Hetzelfde geldt als de situatie slechter wordt door de tijd heen: als werkloosheid toeneemt (of beurskoersen kelderen) is de invloed van media op consumentenvertrouwen kleiner. In die gevallen is de invloed van media op parlementariërs wel groter: kennelijk hebben zij dan het gevoel dat informatie over de economische situatie niet meer genegeerd kan worden en politieke actie vereist.
Deze studie leert ons dat negatieve economische informatie in de media een sterke invloed heeft als het economisch niet heel slecht gaat: media dragen vooral bij aan negatieve sentimenten als daar economisch gezien minder aanleiding voor is. Hiermee kunnen ze mede-veroorzaker zijn van een economische dip, maar wanneer die dip eenmaal diep genoeg is, maakt negatieve berichtgeving een stuk minder uit.
De manier waarop media wereldwijd, maar zeker ook in Nederland, de afgelopen dagen over de verkiezingen in Zweden rapporteerden, roept op zijn minst de nodige vragen op (zie bijvoorbeeld de timeline van Cas Mudde). De winst van de anti-immigratiepartij Sweden Democrats is aanmerkelijk kleiner dan verwacht en de resultaten duiden niet op een duidelijke afwijzing van het open vluchtelingenbeleid. Toch domineert de winst van de SD en deze interpretatie van hun succes al wekenlang in de media (zie hier en hier bijvoorbeeld de Nederlandse berichtgeving na de uitslagen). Tijd voor journalisten om zich te realiseren dat de manier waarop zij over immigratie en integratie en anti-immigratiepartijen rapporteren niet zonder gevolgen is. Een kort (en verre van uitputtend) overzicht van uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek naar deze relatie:
De collectieve obsessie van veel Westerse media met het (uitvergrote) succes van anti-immigratiepartijen en de specifieke manier waarop zij daarover berichten, is dus niet zonder gevolgen. Dit belangrijke inzicht zou in de recente discussies over de manier waarop journalisten omgaan met deze partijen een prominentere rol mogen spelen.
Deze blog is geschreven samen met Mark Boukes, post-doctoraal onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. Het onderzoek werd uitgevoerd met financiële ondersteuning van een NWO-VIDI beurs.
Orkanen, misdaad, terrorismedreiging – zomaar een greep uit de onderwerpen die de afgelopen week in het nieuws waren: iedere dag worden we blootgesteld aan grote hoeveelheden negatief informatie. Je zou er bijna depressief worden. Recentelijk zijn er dan meerdere verhalen door journalisten opgetekend van mensen die het nieuws niet meer willen volgen (hier, hier en hier). In een recent artikel onderzoeken wij of het inderdaad zo is dat nieuwsgebruik het mentale welzijn van televisiekijkers beïnvloedt.
Nieuws en politieke participatie
Vaak worden de positieve effecten van inhoudelijk nieuws benadrukt: mensen die het journaal kijken of de (online) krant lezen zijn beter geïnformeerd en kunnen daardoor op betere wijze politiek participeren. Het volgen van het nieuws is dus belangrijk vanuit democratisch oogpunt. De negatieve kanten van nieuwsconsumptie krijgen veel minder aandacht: wat doet al die berichtgeving, die toch grotendeels negatief van aard is, met het welzijn van de gebruiker?
Hard en zacht nieuws
Wij onderzochten hoe het mentale welzijn beïnvloed werd door het gebruik van ‘hard’ nieuws (informatieve programma’s zoals het journaal en actualiteitenprogramma’s) en ‘zacht’ nieuws (programma’s als Editie NL en Hart van Nederland). De eerste categorie wordt gekenmerkt door een grote focus op serieuze zaken, conflict en een negatieve toon. Bij de tweede categorie komen meer berichten met positieve toon relatief vaker voor en is een boodschap vaak geframed met een focus op individuen (“human interest”) in plaats van maatschappelijke implicaties.
In ons onderzoek naar de gevolgen van deze soorten nieuws, richtten wij ons op wat in de literatuur het ‘hedonische’ aspect van welzijn genoemd wordt. Hierbij staan met name positieve gevoelens en plezier centraal. Het CBS gebruikt deze schaal bijvoorbeeld om de geestelijke gezondheid van de Nederlandse bevolking in kaart te brengen.
De effecten van nieuws op welzijn
Het onderzoek omvatte een drie-golf panelsurvey onder een steekproef van de Nederlandse bevolking: dezelfde mensen werden drie keer ondervraagd. Dit gebeurde in de eerste maanden van 2015, met steeds acht weken tussenpozen. In de eerste ronde werd respondenten hun mediagebruik uitgebreid gemeten en in alle drie de golven werden diverse vragen naar mentaal welzijn gesteld. Deze opzet biedt de mogelijkheid om zowel het verband tussen mediagebruik en aanvankelijke welzijn in kaart te brengen, maar ook om te zien hoe mentaal welzijn zich door de tijd heen ontwikkelt en of deze ontwikkeling samenhangt met hoeveel nieuws mensen consumeren.
De resultaten laten zien dat mensen die veel zacht nieuws kijken aanvankelijk een lager niveau van mentaal welzijn hebben, maar dat deze wel stijgt door de tijd heen. Het zou dus kunnen zijn dat mensen die minder lekker in hun vel zitten meer geneigd zijn om zachtere vormen van nieuws te selecteren. Het kijken van hard nieuws maakt voor het aanvankelijke niveau van mentaal welzijn niet uit, maar heeft wel een negatieve invloed op hoe mensen zich over de tijd heen voelen. Terwijl we een algemene positieve verandering in welzijn in de steekproef waarnamen, werden mensen die veel hard nieuws keken juist minder gelukkig. Dus inderdaad: consumptie van nieuwsprogramma’s waarin veel negativiteit en conflict naar voren komt zorgt ervoor dat mensen zich minder goed gaan voelen.
Constructieve journalistiek
Betekenen deze bevindingen dat journalisten en redacteuren maar moeten stoppen met negatieve berichten? Dat is een weinig realistisch scenario en bovendien niet wenselijk: juist deze berichten worden ook door het publiek als relevant en nieuwswaardig beschouwd. Wel zijn bijvoorbeeld initiatieven rond ‘constructieve journalistiek’, waarin gepleit wordt voor meer diepgaande journalistiek voorbij een oppervlakkige analyse van problemen en schuldigen, en indirect voor minder negativiteit, de moeite waard. Behalve het aanwijzen van de problemen kan dergelijke journalistiek ook oorzaken en oplossingen aandragen, waarmee het publiek met een meer gerustgesteld gevoel de televisie kan uitschakelen.
Afgelopen vrijdag schreef Tom van der Meer een interessant blog over de positieve effecten van verkiezingsdebatten op de kiezer en dat deze bij kunnen dragen aan een beter geïnformeerde electorale keuze en politiek zelfvertrouwen. Maar kunnen die debatten ook een invloed hebben op de steun die de verschillende deelnemers krijgen? En hoe zit dat met het Rode Hoed debat van afgelopen zondag?
Het RTL premiersdebat van 2012
Het antwoord lijkt voor de hand te liggen: het RTL premiersdebat in 2012 wordt algemeen beschouwd als een game changer en bepalend in de opmars die Diederik Samsom en de PvdA begonnen ten koste van Emile Roemer en de SP. Met name de manier waarop Roemer zich door Mark Rutte liet afbluffen in een één-op-één debatje over zorg. Maar klopt dit eigenlijk wel? Annemarie Walter en Philip van Praag onderzochten allereerst de inhoud van het debat en daarnaast probeerden zij ook de effecten in kaart te brengen. Inderdaad bleek uit hun inhoudsanalyse van het debat dat Roemer veel geïnterrumpeerd werd en dat hij weinig succesvol was dat bij andere politici voor elkaar te krijgen. Samson aan de andere kant werd in ieder geval aanmerkelijk minder geïnterrumpeerd.
Een tweede inhoudsanalyse laat zien dat er in de eerste dagen na het debat weinig aandacht was in de media voor het optreden van de diverse lijsttrekkers. Er waren wat spaarzame verwijzingen naar een niet al te sterk optreden van Roemer, maar pas toen na een aantal dagen bleek dat de SP een flinke stap terugdeed in de peilingen en de PvdA steeg, werd het optreden van Roemer in de media uitermate sterk bekritiseerd.
Is die daling van de SP dan inderdaad toe te schrijven aan het debat? Gebaseerd op opinieonderzoek van de Universiteit van Amsterdam en TNS/NIPO laten Walter en Van Praag zien dat mensen die het debat daadwerkelijk gezien hadden inderdaad aangeven dat het minder waarschijnlijk is dat zij op de SP stemmen en dat zij meer waardering voor Samsom hebben. De effecten zijn aanvankelijk echter wel klein, maar de ontstane trend wordt door de media versterkt .
Game changer of niet?
De belangrijkste les die we uit het RTL premiersdebat van 2012 kunnen trekken is dat we pas na enige dagen kunnen zien of een debat effect heeft op de peilingen en dat er dan pas geconcludeerd kan worden of het debat een impact op de campagne heeft. De observatie dat het Rode Hoed debat van gisteren een debat was zonder game changers, zoals de NOS deed, is prematuur.
De afgelopen week heeft Geert Wilders weer het nodige stof doen opwaaien. Twee gebeurtenissen sprongen in het oog. Ten eerste was daar zijn tweet met een nepfoto van D66-lijsttrekker Alexander Pechtold als deelnemer aan een pro-Sharia demonstratie. Ten tweede was er het interview dat Rick Nieman afnam bij WNL op zondagochtend, waarin Wilders onder andere de islam zo mogelijk nog gevaarlijker dan het nazisme noemde. In beide gevallen werd de kritiekloze manier waarop journalisten met Wilders’ boodschap omgingen op sociale media bekritiseerd (bijvoorbeeld als ‘doorgeefluikjournalistiek’ en hier). Is die kritiek terecht?
Rolpercepties
Om die vraag te beantwoorden is het ten eerste belangrijk de vraag te stellen hoe de taak van de journalistiek eruit zou moeten zien. Gaat het met name om het ‘doorgeven’ van informatie aan het grotere publiek, zoals Rick Nieman zelf in een tweetje aangaf, of verwachten we een meer kritische houding?
Morten Skovsgaard en collega’s onderscheiden (hier, paywall) vier typen journalistieke rolpercepties, gebaseerd op de journalistieke benadering (actief of passief) en de opvatting over democratie en dan met name of representatie of deliberatie centraal moet staan (zie onderstaande Tabel).
In hun onderzoek onder Deense journalisten valt op dat zij zichzelf met name hoog scoren op de ‘watchdog’ rol: die van actief en kritisch volger van de politiek om zo de correcte informatie boven tafel te krijgen. Dit komt wel overeen met het beeld dat van de moderne Nederlandse journalist bestaat in een tijd van medialogica: eerder een kritische volger van de politiek (en soms ook duidelijk agenda-setters, zie bijvoorbeeld hier, paywall) dan een simpele doorgever van informatie die politici proberen te verspreiden.
Anders dan anders?
Wat maakt de afgelopen week anders? Waarom lijkt het gedrag van journalisten hier meer op die van een ‘passive mirror’? Een deel van de verklaring zou kunnen liggen in het feit dat de verkiezingen nabij zijn. Onderzoek (hier, paywall) laat zien dat in die gevallen journalisten meer ontvankelijk zijn voor de boodschap van politieke partijen, mogelijk omdat zij het als een taak zien zo breed mogelijk te informeren. Daar zou een klein deel van de verklaring in kunnen zitten: inderdaad krijgen politici in deze tijd meer ruimte voor hun boodschap, maar hun boodschap wordt lang niet overal zo kritiekloos overgenomen. De tweede mogelijkheid is dat het fenomeen Wilders journalisten voor de nodige dillema’s blijft plaatsen. Door zijn optreden in de media te beperken wordt de informatie die hij verstrekt een schaars goed en in bijna alle gevallen voor journalisten direct relevant. En als hij dan toch een media-optreden doet is dat zo’n unicum dat de interviewer gaarne zijn kritische vragen wat beperkt om de relatie goed te houden.
Kritische journalistiek
De mediastrategie van Wilders is een goed doordachte en het lukt hem keer op keer de media-agenda naar zijn hand te zetten en daarmee indirect zijn populariteit te vergroten (zie hier). De gebeurtenissen van afgelopen week laten zien dat de media steeds in dezelfde valkuil trappen en zich teveel gelegen laten aan Wilders. Kritische journalistiek is nodig over de hele breedte van het politieke spectrum. Het betekent scherp zijn op uitspraken van politici en de nieuwswaardigheid van die uitspraken. Het betekent ook strategische overwegingen van politici meenemen wanneer er journalistieke keuzes worden gemaakt. In die opzichten had het vorige week een stuk beter gekund.
