Sjoerd van Heck is opiniepeiler bij Ipsos.
Laatste berichten door Sjoerd van Heck
Onderzoek nu zelf de kiezersstromen: wisselvallig maar voorspelbaar
De verkiezingen van afgelopen woensdag kende winnaars en verliezers. Op deze pagina kunt u met behulp van een interactieve grafiek zelf uitzoeken waar de kiezers van elke partij vandaan kwamen – of waar ze naartoe vertrokken. Dan blijkt dat er veel gebeurt onder het oppervlak.
[Read more…] about Onderzoek nu zelf de kiezersstromen: wisselvallig maar voorspelbaarBlijft links zo klein?
Als de verkiezingen morgen zouden plaatsvinden, dan zouden de PvdA, GroenLinks en de SP bij elkaar opgeteld ongeveer de helft van het aantal zetels krijgen dat de VVD en het CDA zouden krijgen. De Nederlandse politiek wordt gedomineerd door centrumrechts. Waarom heeft links geen antwoord?
Op het eerste gezicht lijkt de coronacrisis de linkse partijen niet ongunstig gezind. Gezondheidszorg, solidariteit, een sterke overheid: het zijn linkse thema’s die het huidige maatschappelijk debat domineren. En de crisis rekt de grenzen van het politiek acceptabele op. De overheid investeert miljarden om de economie te stutten. Niemand kijkt er van op.
Waarom profiteert links niet? Sommige verklaringen focussen op de rol van partijleiders, of op (het gebrek aan) samenwerking tussen partijen. Maar links heeft structurelere problemen.
What’s the matter with Kansas?
Die problemen zijn treffend beschreven door de Amerikaanse journalist Thomas Frank. Hij groeide op in Kansas en zag in 2000 hoe de van oudsher linkse staat vrij massaal voor George W. Bush koos bij de presidentsverkiezingen. Kansas was een van de armste gebieden van het land. Bush en de republikeinen waren tegen een actieve rol van de overheid in de economie, tegen herverdeling. Toch kleurde Kansas republikeins rood.
Dit verbaasde Frank. Waarom stemden inwoners van Kansas tegen hun economische belangen? Hij schreef er een boek over, exemplarisch getiteld ‘What’s the matter with Kansas?’. Zijn verklaring: inwoners van Kansas maakten helemaal geen economische afweging het stemhokje. Ze lieten ‘culturele thema’s’, zoals abortus, veel zwaarder meewegen.
Traditioneel worden verkiezingen gezien als een voortzetting van de klassenstrijd – maar dan met democratische middelen. Stembiljetten als papieren stenen. Op basis daarvan zou je een negatieve relatie tussen inkomen en voorkeur voor linkse partijen verwachten. Die samenhang blijkt echter vaak niet zo sterk als gedacht. Een belangrijke verklaring daarvoor heeft – inderdaad – te maken met kiezersvoorkeuren voor andere thema’s.
Frank’s observatie was juist. De politicologen Margit Tavits en Joshua Potter schrijven:
concerns over noneconomic issues or values – especially those related to religiosity, ethnicity, and nationalism – can distract these voters and draw their attention away from their economic interests.
Links-conservatief
Deze analyse geldt niet alleen de kiezers in Kansas. Sociaaldemocratische partijen in Europa binden van oudsher een electoraat aan zich dat door hun onzekere sociaal-economische positie een politiek van economische herverdeling prefereert. Tegelijkertijd is deze groep kiezers gevoelig voor traditionele en conservatieve stellingname op sociaal-culturele thema’s – een tendens die door sociologen al eens beschreven is als ‘working class authoritarianism’.
Wanneer we kijken naar het Nederlandse electoraat blijkt dat steun voor economische herverdeling groot is onder laagopgeleide kiezers. En het is juist onder die groep dat cultureel conservatieve standpunten, zoals een restrictief migratiebeleid, sterk resoneren. Zie de figuren hieronder.
What’s the matter with links?
In dit stuk laat politicoloog Simon Otjes zien dat de groep ‘links-conservatieve’ kiezers in Nederland vrij groot is. Het interessante is dat deze kiezers zowel naar links als naar rechts (kunnen) kijken bij het bepalen van hun partijkeuze.
Onderzoek naar verkiezingen in Europa laat zien dat dit deel van electoraat neigt naar rechtse partijen wanneer ze bezorgd zijn over culturele thema’s. Gaat het over de economie, dan worden linkse partijen voor deze groep een aantrekkelijker optie.
De thema’s die centraal staan in een verkiezingscampagne bepalen dus voor een groot deel naar welke kant de stemmen van deze kiezersgroep vallen. De PvdA, GroenLinks en de SP maken een kans als het gaat om de economie omdat hun standpunten op het gebied van herverdeling aansluiten bij de economische beleidspreferenties van deze groep kiezers. Maar zijn deze kiezers bezorgd over immigratie, dan stappen ze net zo makkelijk over naar een (centrum)rechtse partij.
Strategische keuzes
Dit suggereert dat er twee strategieën zijn voor linkse partijen om deze groep kiezers te bereiken, en vast te houden.
Ten eerste de ‘links-conservatieve koers’: het omarmen van conservatiever profiel op culturele thema’s. De Deense sociaaldemocratische partij won in 2019 de verkiezingen met een campagne waarbij traditionele centrumlinkse economische standpunten werden gecombineerd met een focus op een restrictief immigratiebeleid.
Het nadeel van deze strategie kan zijn dat het meestal een inhoudelijke koerswijziging vergt, en het is maar de vraag of kiezers een dergelijk flip-flop geloofwaardig vinden. Bovendien is het veranderen van standpunten intern vaak een lastige aangelegenheid. Veel partijleden zullen het niet accepteren.
Daarnaast laat empirisch onderzoek zien dat, in weerwil van het Deense voorbeeld, sociaaldemocratische partijen niet perse electoraal profiteren van het innemen van conservatieve posities op de sociaal-culturele dimensie. Een belangrijke reden is dat zo’n koerswijziging hoogopgeleide kiezers afschrikt.
Een alternatieve strategie zou kunnen zijn: vooral campagne voeren op economie. Het idee achter deze ‘economische koers’ is het bereiken van het links-conservatieve deel van het electoraat door, bijvoorbeeld, de pro-Europa en pro-immigratie standpunten niet al te luid te laten doorklinken in de campagne; en ondertussen vooral over economische herverdelingspolitiek te praten.
Het voordeel van deze strategie is dat het geen positionele wijziging impliceert. En daarmee is de kans kleiner dat de partij een deel van de huidige achterban van zich vervreemdt (door conservatieve stellingname op culturele thema’s).
Maar ook aan de ‘economische koers’ kleven nadelen voor linkse partijen. Campagne voeren op louter economische standpunten is lastig. De messaging van politieke partijen wordt gevormd door het complexe samenspel van (1) het agenderen van thema’s en (2) het innemen van posities op thema’s.
Bij het agenderen van thema’s (salience, in politicologische termen) pogen partijen de campagne dusdanig te beïnvloeden dat de thema’s waarop zij er relatief goed op staan bij kiezers (issue ownership, in politicologische termen) de boventoon voeren. Maar tegelijkertijd kunnen zij de issues van andere partijen natuurlijk niet volledig negeren (zie hier). Dat geldt zeker voor sociaal-culturele thema’s.
Het helpt in dat opzicht niet dat talkshows een voorliefde lijken te hebben voor discussies over identiteit en cultuur. Recentelijk klaagde econoom Ewald Engelen nog dat ‘we ons de blaren op de tong ouwehoeren over zwarte piet en genderneutraliteit’. Impliciet in zijn argumentatie lag besloten dat we daarmee de ‘echte’ thema’s wel eens lijken te vergeten. En zo zijn we terug bij Frank’s analyse van Kansas: identiteit gaat boven economie (of: ‘values matter most’). Wil links weer gaan groeien, dan zullen ze moeten pogen dat discours te veranderen.
Afbeelding: Element5 Digital via Unsplash.
Geen Amerikaanse toestanden
De komende Tweede Kamerverkiezingen in Nederland zullen anders dan gebruikelijk verlopen. Zo wordt 70-plussers de mogelijkheid gegeven om per brief te stemmen. Deze stemmethode wordt door burgers minder vertrouwd dan het traditionele stempotlood. Dat betekent niet dat we meteen hoeven te vrezen voor Amerikaanse toestanden. Het vertrouwen onder Nederlandse burgers in de integriteit van het democratisch proces is groot.
Unieke verkiezingen
De Tweede Kamerverkiezingen van 2021 zijn nu al uniek te noemen. Om het stemmen ten tijde van de coronapandemie veilig te laten verlopen, heeft minister Ollongren van Binnenlandse Zaken een aantal voorstellen gedaan. De belangrijkste: de verkiezingen worden uitgesmeerd over drie dagen, de mogelijkheden tot het stemmen per brief worden verruimd en kiezers kunnen drie in plaats van twee volmachtstemmen uitbrengen.
Briefstemmen
Vooral het briefstemmen is niet onomstreden. De Kiesraad wijst in een advies op de risico’s van deze stemmethode. Bij briefstemmen zijn er, anders dan in een stemlokaal, meer mogelijkheden tot ‘beïnvloeding’ bij het stemmen, bijvoorbeeld door familieleden. Stembiljetten kunnen makkelijker worden onderschept en gemanipuleerd. En, zo schrijft de Kiesraad, stembiljetten kunnen te laat (of zelfs helemaal niet) aankomen door logistieke problemen.
Ook burgers twijfelen over het briefstemmen. Een eerdere bijdrage van Tom van der Meer op StukRoodVlees, op basis van data uit 2017, liet al zien dat briefstemmen als veel minder betrouwbaar wordt gezien dan stemmen in een stembureau.
Onze data, van november 2020, laat een vergelijkbaar beeld zien. In vergelijking met andere vormen van stemmen is het vertrouwen in de briefstem relatief laag. Een meerderheid van alle Nederlanders (67%) vertrouwt deze stemmethode weliswaar, tegelijkertijd zegt ongeveer een op de vier ‘heel weinig’ of ‘weinig’ vertrouwen te hebben. Dat aandeel is veel groter dan bij het reguliere stemmen per stembiljet.
Amerikaanse toestanden?
Het briefstemmen is dit jaar extra onder een vergrootglas komen te liggen door de presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten. Oud-president, Donald Trump, liet geen mogelijkheid onbenut om twijfel te zaaien over het zogenaamde postal voting.
Hij schuwt ook andere tactieken niet om de integriteit van het democratisch proces in twijfel te trekken. Juridisch gezien is dit zonder gevolgen gebleven. Alle zaken die zijn team begon om de uitslag van de verkiezingen aan te vechten zijn op niets uitgelopen.
Er zijn wel politieke gevolgen. Peilingen net na de verkiezingen lieten al zien dat ongeveer de helft van de Republikeinen gelooft dat Trump eigenlijk (rightfully) de verkiezingen heeft gewonnen. Volgens diezelfde peiling denkt 67% van de Republikeinen dat de verkiezingen niet eerlijk (rigged) verlopen zijn (zie ook hier).
Een dergelijke situatie lijkt in Nederland ver weg. Twee op de drie Nederlanders verwachten dat de Tweede Kamerverkiezingen eerlijk zullen verlopen, slechts 6% denkt van niet. Alleen aanhangers van de PVV en FVD zijn wat sceptischer over een integer democratisch proces.
Een ander groot verschil: het algehele vertrouwen in de politiek is in Nederland relatief groot: 67% van de Nederlanders heeft ‘veel’ of ‘een beetje’ vertrouwen in de politiek in zijn algemeenheid. Een kwart (27%) heeft ‘weinig’ of ‘heel weinig’ vertrouwen. Opnieuw zijn het PVV’ers en aanhangers van FVD die het meest wantrouwend zijn, maar ook onder aanhangers van de SP is een opvallend grote groep die zegt de politiek niet te vertrouwen.
Onze komende verkiezingen vinden dus misschien wel onder unieke omstandigheden plaats, maar zijn tegelijkertijd stevig ingebed in een context van institutioneel vertrouwen. Dat moet, voor eenieder die Amerikaanse toestanden vreest, een geruststelling zijn.