De afgelopen verkiezingen kon je niet om corona heen. Vooraf werd even gevreesd dat angst voor besmettingen zou leiden tot een lagere opkomst en voor kiezers was het één van de belangrijkste thema’s. Maar hoe hangt ons stemgedrag eigenlijk samen met corona? De Forum voor Democratie-kiezer is niet geheel verrassend het meest coronasceptisch, maar een analyse op data van het Nationaal Kiezersonderzoek legt meer verschillen bloot.1
Pandemie onder controle of open economie?
VVD-kiezers zijn het meest tevreden met coronabeleid. Dit zien we in Figuur 1, waarvoor ik kiezers per partij2 heb ingedeeld op basis van hun tevredenheid met het coronabeleid en of ze de voorkeur geven aan de pandemie onder controle te krijgen of bedrijven, winkels en open te houden. Kiezers die op niet tevreden/niet ontevreden zijn zitten in een aparte groep.3
Na de VVD-kiezers zijn de kiezers van de coalitiepartners het meest tevreden, vervolgens de linkse kiezers en tenslotte de niet-stemmers en kiezers van de uiterst rechtse partijen. Tevredenheid lijkt bovendien samen te gaan met een voorkeur om de pandemie onder controle te houden: onder deze groep geeft men vaker de voorkeur aan de pandemie onder controle krijgen (donkergroene vlakken) dan de economie te openen (lichtgroene vlakken).
Het meest extreem zijn de FvD-kiezers – daarover later meer. Toch zien we ontevreden kiezers ook bij andere partijen. Ruim een kwart van de kiezers is ontevreden met het huidige coronabeleid, en die stemmen bij lange na niet allemaal op Forum voor Democratie. Opvallend is dat onder de ontevredenen (de rode vlakken) de wensen duidelijk verschillen tussen links en rechts. Onder kiezers van de uiterst rechtse partijen, SGP en in mindere mate Partij voor de Dieren wil het merendeel van de kiezers de economie openen (donkerrode vlak). Bij de drie linkse partijen – SP, PvdA en GroenLinks – zien we het tegenovergestelde: de meerderheid wil juist sterker de corona pandemie onder controle houden (lichtrode vlak).
Onder SGP-kiezers relatief vaker corona
Hangt deze ontevredenheid samen met directe ervaringen met corona? De FvD-kiezer is het minst vaak ziek en heeft minder vaak iemand in de directe omgeving die besmet is geraakt. Of dit ertoe heeft geleid dat men sceptischer is over de gevaren van corona en daarom vaker FvD stemt óf dat men zich juist minder vaak laat testen omdat men coronasceptischer is, valt op basis van deze data niet te zeggen.
Als we kijken wie het vaakst ziek zijn, vallen ten eerste de GroenLinks- en D66-kiezers op. Hun achterban bestaat uit de wat jongere kiezer uit de Randstad. Hoewel de verschillen klein zijn, is het aantal coronabesmettingen in de directe omgeving het hoogst onder SGP-kiezers (en in iets mindere mate ChristenUnie-kiezers). Zou dat verband houden met de grootschalige kerkdiensten, waar afgelopen weken commotie over was?
FvD: de anti-lockdown partij
Dat de FvD-kiezers er uitspringen is niet vreemd, aangezien Forum voor Democratie zich duidelijk positioneerde als dé partij die strijd tegen de coronamaatregelen. Het patroon is wel uitzonderlijk extreem: ontevredenheid met het coronabeleid is zo goed als een voorwaarde om op FvD te stemmen. 92% van de FvD-stemmers is ontevreden met het coronabeleid. Onder PVV-stemmers is dit 57% en onder kiezers van andere partijen is dit slechts 23%. Ofwel, mensen die tegen immigratie zijn, tegen de EU zijn en het met al die andere speerpunten van FvD eens zijn, stemmen nagenoeg alleen op FvD als ze ook coronasceptisch zijn.
Wat deugt er niet aan het beleid, volgens deze FvD-kiezers? Maar liefst 97% van hen verkiest het openen van bedrijven, winkels en restaurants boven het onder controle krijgen van de pandemie (PVV-kiezers 42%, overige kiezers 20%). Een mogelijke oorzaak is dat deze kiezers niet zo in het gevaar van corona geloven. Tenminste, dat is de boodschap van Baudet. Dit wordt ook bevestigd in de data: slechts 15% van de FvD-kiezers is bang dat zij of een familielid besmet raken met het coronavirus. Dat is betrekkelijk minder onder PVV-kiezers (37%) en de rest (40%).
Kiezen linkse coronasceptici ook FvD?
FvD lijkt dus de coronasceptische kiezers weg te kapen bij PVV en JA21 – partijen wiens achterban sterk overeenkomt met die van de FvD. Maar was de partij ook in staat de coronasceptische kiezer te trekken die op thema’s zoals immigratie het oneens zijn met FvD? Op social media werd hiervoor al de term wellness-rechts gemunt: overwegend linkse of postmateriële kiezers die wegens weerstand tegen de vrijheidsbeperkende maatregelen op FvD zouden stemmen.
Om deze vraag te beantwoorden heb ik onder FvD-kiezers onderscheid gemaakt tussen (1) zij die ook overwogen om op PVV of JA21 te stemmen (70%) en (2) zij die enkel FvD overwogen (30%).5 In Figuur 2 zien we dat degenen die enkel FvD overwegen gemiddeld genomen minder rechts én milder op thema van immigratie zijn dan de FvD-kiezers die ook PVV of JA21 overwogen.6 Dit deel van de FvD-achterban verschilt bovendien niet significant op het immigratie-issue van de gemiddelde kiezer.7 FvD trekt naast de typische rechtse anti-immigratie kiezer dus ook een meer algemeen coronasceptisch electoraat aan.
Opvattingen over corona lijkt het electoraat te verdelen. De coalitiepartijen, en dan met name de VVD, trokken kiezers aan die tevreden zijn met het coronabeleid. Van de oppositiepartijen lijkt alleen Forum voor Democratie in staat geweest zich op het corona-thema te profileren en hiermee de coronasceptici aan zich weten te binden.
Noten
1. De analyses zijn gebaseerd op 4,351 respondenten uit het Nationaal Kiezersonderzoek 2021. Deze zijn in aanloop naar de verkiezingen verzameld tussen 1 februari en 14 maart. Zie disclaimer voor verder informatie.
2. Partijvoorkeur is gebaseerd op de vraag ‘Als u nu zou moeten beslissen, op welke partij gaat u dan stemmen?’ Alleen partijen waar ten minste 50 respondenten op gaan stemmen zijn als aparte categorie meegenomen. Respondenten die op één van de overige partijen wilden gaan stemmen, zijn samengevoegd tot de categorie ‘andere partij’.
3. De groepen zijn ingedeeld op basis van deze volgende twee items:
Hoe tevreden of ontevreden bent u met wat de regering in de afgelopen maanden heeft gedaan in reactie op de corona-pandemie?
De antwoordcategorieën zijn samengevoegd tot tevreden (‘zeer tevreden’ en ‘tevreden’), niet tevreden/niet ontevreden, ontevreden (‘ontevreden’ en ‘zeer ontevreden’).
Sommige mensen vinden dat de corona-pandemie onder controle moet worden gekregen, ook als bedrijven, winkels en restaurants dicht moeten. Anderen vinden dat bedrijven, winkels en restaurants altijd open moeten blijven. Waar zou u uzelf plaatsen op een lijn van 1 tot en met 7? Hierbij betekent 1 dat eerst de corona-pandemie onder controle moet worden gekregen, en 7 betekent dat bedrijven, winkels en restaurants altijd open mogen blijven.
Respondenten die 1, 2 of 3 hebben geantwoord geven de voorkeur aan ‘pandemie onder controle’, respondenten die 5, 6 of 7 hebben geantwoord geven de voorkeur aan ‘economie open’ en respondenten die 4 hebben geantwoord hebben ‘geen voorkeur’.
4. Ik heb gebruik gemaakt van de vraag ‘Bent u of is iemand in uw directe omgeving besmet geraakt met het coronavirus? Er zijn meerdere antwoorden mogelijk.’
5. FvD-kiezers die ook overwogen om op PVV of JA21 te stemmen scoren op onderstaande vraag 7 of hoger bij PVV en/of JA21: Hieronder staat een aantal partijen. Wilt u telkens op een schaal van 1 tot en met 10 aangeven hoe waarschijnlijk het is dat u er ooit op zult stemmen. Daarbij betekent 1 dat u nooit op deze partij zult stemmen en 10 dat u zeker ooit op deze partij zult stemmen.
6. Links-rechts plaatsing: In de politiek wordt soms gesproken over links en rechts. Wanneer u denkt aan uw eigen politieke opvattingen, waar zou u zichzelf dan plaatsen?
Immigratie: In Nederland vinden sommigen dat mensen met een migratieachtergrond hier moeten kunnen leven met behoud van de eigen cultuur. Anderen vinden dat zij zich geheel moeten aanpassen aan de Nederlandse cultuur. Waar zou u de volgende politieke partijen en uzelf plaatsen op een lijn van 1 tot en met 7, waarbij de 1 behoud van eigen cultuur voor mensen met een migratieachtergrond betekent en de 7 dat zij zich geheel moeten aanpassen?
7. De gemiddelde score op het item over immigratie onder kiezers van andere partijen dan FvD, PVV en JA21 is 4,2 (st. dev.: 1,6).
NKO disclaimer
Voorlopige data
De resultaten in deze blog op basis van het Nationale Kiezersonderzoek en het Dutch Ethnic Minority Election Study zijn gebaseerd op enquêtedata verzameld in de weken voorafgaande aan de verkiezingen. Deze data zijn nog ongewogen. In het belang van het publieke debat rapporteren we er hier over, maar er moet voorzichtig omgegaan worden met de puntschattingen. In dat licht ligt de nadruk dan ook op de duidelijke patronen, verschillen en overeenkomsten, welke minder gevoelig zijn voor kleine verschuivingen in de data.
Met andere woorden: hoewel de cijfers nog wat kunnen verschuiven – en sowieso rekeninghouden met foutmarges dienen te worden geïnterpreteerd – gaan we er vanuit dat de getrokken conclusies robuust zijn. Minder duidelijke resultaten rapporteren we in deze fase niet.
Nationaal Kiezersonderzoek
Het Nationaal Kiezersonderzoek (NKO) is het toonaangevende kiezersonderzoek onder een representatieve groep stemgerechtigden in Nederland. Sinds 1971 voert Stichting Kiezersonderzoek Nederland (SKON) het NKO uit rond iedere Tweede Kamerverkiezing. Onder leiding van Marcel Lubbers (Universiteit van Utrecht), Tom van der Meer (Universiteit van Amsterdam), Take Sipma, Kristof Jacobs en Niels Spierings (Radboud Universiteit) is ook in 2021 aan Nederlanders gevraagd naar hun stemgedrag en politieke opvattingen rondom belangrijke maatschappelijke thema’s. De dataverzameling is uitgevoerd door I&O op basis van een door het CBS aangeleverde aselecte steekproef van de Nederlandse stemgerechtigde bevolking. Daarnaast is een deel ingebed binnen het LISS-panel, zodat dezelfde mensen over de tijd gevolgd kunnen worden.
Deze analyse geeft toch weer extra profiel aan FvD en haar kiezers. Een extreem antisociale houding vormt de grondslag, waarbij levens en ziekte met vaak ernstige chronische klachten van zeer grote groepen mensen, niet meetellen in de overwegingen. Egoïsme wel. Dat doet me denken aan de denkbeelden uit de jaren 30 en 40 van de vorige eeuw.
Een anti partij ook die de waan van de dag volgt in de keuze van haar recalcitrante anti thema’s en doelgroep benadering.
Als corona later wel onder controle komt zal een deel van haar electoraat wegvallen. Maar dan komt er wel een ander anti thema van ontevreden mensen voor in de plaats.
Wel vind ik het prima dat een partij mensen met contraire denkbeelden samenbrengt en bundelt. Dat is democratie en daardoor worden ze gehoord. Daardoor krijgen we beter zicht hierop. Nu maar hopen dat het een kleine minderheid blijft. En dat de grote rechtse middenpartijen zich hierdoor niet laten beïnvloeden in hun keuzes, uit electorale overwegingen,