Betekent snijden in bijvoorbeeld pensioenen verlies bij de stembus?

‘Toorn ouderen beheerst Binnenhof”, zo kopte de Volkskrant op 23 augustus. De directe aanleiding was de publicatie van het conceptverkiezingsprogramma van 50PLUS dat ‘Omdat ouderen het niet meer pikken!’ als motto heeft. Een aantal van de maatregelen uit dit programma is er dan ook op gericht om hervormingen van de kabinetten-Rutte terug te draaien: de AOW-leeftijd terug naar 65 jaar, pensioenen wel indexeren, herstel van koopkracht van ouderen en verlaging eigen risico zorg tot maximaal €200. Sommige van deze plannen is ook terug te vinden in, zeer beknopte, conceptverkiezingsprogramma van de PVV. De regeringspartijen VVD en PvdA lijken te vrezen voor de stem van de oudere kiezer bij de Tweede Kamerverkiezingen op 15 maart 2017. De wetenschappelijke literatuur over de mate waarin kiezers de regeringspartij of -partijen afstraffen bij de stembus voor snijden in programma’s van de verzorgingsstaat, zoals pensioenen, suggereert dat deze vrees wellicht ongegrond is. In elk geval voor de VVD.

Van pensioenen blijf je af…

Decennia was het een adagium in Nederland: van pensioenen blijf je af als je geen electorale zelfmoord wilt plegen. In 1994 had het CDA namelijk maar liefst 20 zetels verloren en belandde de partij voor het eerst sinds de Eerste Wereldoorlog in de oppositie doordat de partij in het verkiezingsprogramma had opgenomen de uitkeringen, inclusief de AOW (Algemene Ouderdomswet), te bevriezen.

De context van de zogenoemde Grote Recessie, die begon met de bankencrisis in de VS eind 2007 en snel uitmondde in een mondiale recessie, bracht dit adagium echter aan het wankelen. In de zware bezuinigingspakketten waren ook pensioenen niet langer veilig. Zoals de Volkskrant stelde, was het gegeven ‘dat ouderen de afgelopen jaren meer inleverden [dan werkenden] niettemin een zeer bewuste politieke keuze van een ruime meerderheid in de Tweede Kamer toen er miljarden nodig waren om de gevolgen van de economische crisis op te vangen’ (23 augustus 2016). Dit was overigens niet alleen in Nederland het geval; ook elders in bijvoorbeeld Europa moest de pensioenleeftijd eraan geloven en/of werden uitkeringen bevroren of gekort. Wat betekent dit voor de verantwoordelijke regeringspartij of -partijen bij de stembus?

Afstraffing niet vanzelfsprekend

Bezuinigingen op programma’s van de verzorgingsstaat, zoals pensioenen, resulteren niet automatisch in stemverlies voor regeringspartijen, zo laat recent politicologisch onderzoek zien (zie hier voor een overzichtsartikel). Zo lieten Klaus Armingeon & Nathalie Giger in de eerste empirische studie (2008, $) naar dit onderwerp zien dat kiezers snijdende regeringen alleen afstraffen wanneer de bezuiniging een belangrijk thema in de verkiezingscampagne is. De literatuur in een notendop samenvattend, zijn drie voorwaarden noodzakelijk, maar niet voldoende, voor afstraffing: (1) kiezers weten dat er bezuinigd is, (2) ze moeten bereid zijn om hun stem op de bezuiniging te baseren, ofwel de bezuiniging moet ervoor hen toe doen en (3) er moet een alternatief zijn (bijvoorbeeld een politieke partij met een andere agenda).

Noodzakelijke condities voor afstraffing aanwezig?

Wat betekent dit voor de Nederlandse regeringspartijen die de afgelopen kabinetsperiode onder meer hebben bezuinigd op de pensioenen en de AOW-leeftijd hebben verhoogd? Kijkend naar de drie noodzakelijke, maar niet voldoende, voorwaarden voor afstraffing, ziet het er niet goed uit voor de VVD en de PvdA. Zo zullen deze bezuinigingen aan (vrijwel) geen enkele kiezer voorbij zijn gegaan, dus aan voorwaarde (1) – kiezers moeten weten dat er bezuinigd is – wordt voldaan. Ook voorwaarde (3) – een alternatief – is aanwezig, hoewel zeker niet voor alle PvdA en VVD kiezers 50PLUS of PVV een realistisch alternatief zal zijn. Of voorwaarde (2) – kiezers moeten bereid zijn hun stem op de bezuiniging te baseren – aanwezig is, is moeilijker op voorhand vast te stellen. Enerzijds suggereert de steeds luider wordende stem van bijvoorbeeld ouderenorganisaties dat dit wellicht wel het geval zal zijn. Maar anderzijds was ten tijde van het definitieve besluit de AOW-leeftijd te verhogen, in 2009, een meerderheid van de bevolking vóór deze verhoging (de Volkskrant, 17 september 2009).

Stemmen winnen ook een mogelijkheid

Tegelijkertijd biedt de context waarin er gesneden is, te weten één van verslechterende sociaaleconomische omstandigheden, de regering handvatten om de maatregelen te presenteren (“framen”) als noodzakelijk. Als dit lukt, kunnen de partijen mogelijk credit claimen voor wat ze hebben gedaan en zelfs stemmen winnen. Hoewel een dergelijke strategie hopeloos kan falen, is er steeds meer empirisch en experimenteel bewijs dat het ook kan werken (zie eerdergenoemd overzichtsartikel). Zo toont een studie van Christian Elmelund-Præstekær & Patrick Emmenegger aan hoe stevige bezuiniging op de – populaire – vervroegde uitdiensttredingsregeling in Denemarken in 2011 geen stemmen kostte maar juist opleverde.

PvdA meer te vrezen dan de VVD

De literatuur laat ook zien dat snijden in de verzorgingsstaat electoraal riskanter is voor sociaaldemocratische partijen als de PvdA dan voor conservatief liberale partijen als de VVD (zie ook weer het overzichtsartikel). Dus hoewel beide partijen op voorhand niet veilig zijn, maar ook niet gedoemd, heeft de PvdA meer te vrezen dan de VVD.