Beter geen advies, dan dit advies van Kieskompas

Eind februari 2016 maakte de Referendumcommissie bekend dat Kieskompas b.v. een subsidie van bijna 50.000 euro zou ontvangen voor het maken van een online stemhulp. Op 9 maart bracht Kieskompas een persbericht uit waarin stond dat de stemhulp online staat. In dat persbericht zegt André Krouwel, politicoloog aan de VU en oprichter van Kieskompas: “Natuurlijk komen zowel de argumenten van de voor- als van de tegenstanders in gelijke mate aan bod.” In het Kieskompas, dat na het beantwoorden van dertig stellingen en de mogelijkheid bepaalde thema’s wat zwaarder mee te laten wegen komt met een advies of men eerder voor dan wel tegen zou moeten stemmen, wordt per stelling achtergrondinformatie gegeven en verwezen naar relevante passages in het verdrag. Volgens het persbericht zijn de stellingen ontwikkeld door “een academisch team van experts op het gebied van de Europese integratie, kiesgedrag, publieke opinie en referenda.” Kieskompas presenteert zich verder als nauw gelieerd aan de Vrije Universiteit. Dat betekent dat we Kieskompas wat strenger mogen beoordelen dan stemhulpen van anderen.

Hoe brengt Kieskompas het er van af?

Fundamenteel probleem 1: Niet stemmen

Het maken van een neutrale stemhulp die helpt de kiezer een rationele keuze te maken is eigenlijk onbegonnen werk. Dat begint al bij de keuze van alle ons bekende stemhulpen om de optie niet te stemmen helemaal buiten beschouwing te laten. Het gaat alleen om de vraag of men voor of tegen het verdrag is. Die optie om niet te stemmen is echter om twee redenen van groot belang voor iemand die zich neutraal wil laten voorlichten over de vraag wat hij of zij moet doen bij het komende referendum. Zo is de keuze om niet te stemmen meer in het algemeen rationeel: de kans dat de individuele stem de doorslag geeft bij de uitslag is veel kleiner dan de kans op weg naar het stembureau overreden te worden door een auto of om te komen bij een terroristische aanslag. Een neutrale stemwijzer zou de kiezer daar eigenlijk op moeten wijzen.

Meer specifiek telt dit keer niet alleen de uitslag, maar ook de opkomst bij het referendum mee. Als men voor het verdrag is en de opkomst blijft rond de dertig procent, is het rationeel niet te gaan stemmen. Een neutrale stemwijzer zou dan een voorstander van het associatieverdrag beter kunnen adviseren om niet te gaan stemmen dan om ‘ja’ stemmen. Door dat niet te doen speelt een neutrale stemwijzer de nee-campagne in de kaart.

Fundamenteel probleem 2: Weging van stellingen is een onmogelijke klus

Duidelijk moet zijn dat het ontbreken van de optie niet te gaan stemmen geen kritiek is op Kieskompas. Elke stemwijzer heeft moeite met dit probleem en Kieskompas geeft een advies over de voorkeur, niet over het aanbevolen stemgedrag. En ook het tweede fundamentele probleem van een neutrale stemhulp kan door een andere stemhulp niet worden opgelost: het selecteren en wegen van de stellingen die worden voorgelegd aan de kiezer is arbitrair. Het is bijvoorbeeld niet moeilijk dertig inhoudelijk juiste stellingen te formuleren die 90 procent van de kiezers tot de conclusie brengt dat men tegen dit verdrag moet stemmen. Ook is het niet moeilijk dertig stellingen te formuleren die 90 procent van de kiezers tot de conclusie brengt voor het verdrag te stemmen.

Krouwel verdedigt het Kieskompas met de stelling dat “de argumenten van de voor- en de tegenstanders in gelijke mate aan bod komen”, maar dat is natuurlijk een zwak argument. Er zijn bijvoorbeeld mensen die vinden dat homeopathie een effectief geneesmiddel is. Moeten bij een referendum over de vraag of homeopathie vergoed moet worden via het basispakket nu de argumenten van voor en tegenstanders in gelijke mate aan bod komen? Verder gaat van dit verdrag voor ongeveer 70 procent over internationale handel. Moet dan ook 70 procent van de stellingen gaan over die internationale handel? En moet dat ook als we weten dat bij een afwijzing van dit verdrag door de Nederlandse kiezers het Europese Parlement dat deel over handel zonder probleem kan invoeren? Het geven van een stemadvies op basis van stellingen veronderstelt dat we weten hoeveel die stellingen moeten meewegen, of dat kiezers die onderwerpen beredeneerd zelf kunnen wegen. En dat is niet mogelijk.

Advies niet te serieus nemen

Op die twee fundamentele problemen van elke kieshulp kunnen we Kieskompas dus niet zinvol beoordelen. Ze maken echter wel duidelijk dat we het advies van Kieskompas vooral niet te serieus moeten nemen. Ze zijn eerder een aanleiding om nog eens verder te kijken. Op de dag voorafgaande aan het referendum even snel Kieskompas in te vullen om op neutrale wijze te weten te komen wat men moet stemmen, moet dus worden afgeraden.

Dubbelloops stellingen

Als we nauwkeuriger kijken naar de inhoud van het Kieskompas, de stellingen die aan gebruikers worden voorgelegd, valt op dat Kieskompas daar wel wat steekjes bij laat vallen. Het meest in het oog vallen de drie stellingen die beginnen met de woorden “Nederland moet het verdrag goed-/afkeuren” en die daarna een argument noemen. Voor een keuzehulp die nu juist moet helpen te komen tot een conclusie zijn dat vreemde stellingen. Ik weet namelijk nog niet of ik voor of tegen moet zijn. Daarmee moet Kieskompas me nu juist helpen. Kieskompas had die woorden ook weg kunnen laten en zo de stellingen over een enkel onderwerp kunnen laten gaan.

Er zijn meer stellingen die over meer dan een onderwerp gaan. Zo gaat de stelling “De EU mag Oekraïne financieel ondersteunen om de productie van kernenergie daar veiliger te maken” zowel over financiële steun als over het veiliger maken van kernenergie. Bovendien is de omvang van die financiële steun niet gespecifieerd. En de stelling “Het verdrag met Oekraïne moet worden goedgekeurd, omdat vrije handel de democratie in Oekraïne zal bevorderen” gaat zelfs over drie onderwerpen: het goedkeuren van het verdrag (waar ik tegen kan zijn), vrije handel (waar ik wellicht ook tegen ben) en democratie (waar ik voor ben). Lastige vragen die de argeloze invuller vooral stimuleren Kieskompas te gebruiken om een al aanwezige mening nog eens te onderbouwen (“de neutrale Kieskompas zegt ook dat ik dit moet doen”).

Waarschijnlijk in een poging net zoveel stellingen voor als tegen te formuleren zijn enkele stellingen voorzien van toevoegingen die ze nogal leidend maken. Dat springt het meest in het oog bij de stelling “De EU moet geen geld steken in een raad van ministers, ambtenaren en deskundigen uit de EU en Oekraïne.” Wat die raad zou moeten doen en welke bevoegdheden die raad heeft blijft in de stelling onduidelijk. Alleen dat we ervoor moeten betalen (en waar betalen we niet voor?).

Kieskompas zou beter zijn geweest als de stellingen over een enkel onderwerp zouden gaan.

Voorbij de inhoud van het verdrag

Een volgend lastig punt betreft de reikwijdte van Kieskompas. Is het een instrument om te helpen de individuele positie over het verdrag te bepalen of is het een instrument om stelling te nemen in het debat? Dat lijkt een wat gekunsteld onderscheid, maar ik denk dat een neutrale keuzehulp zich had moeten beperken tot de inhoud van het verdrag. Stellingen als “Het verdrag ondersteunt Oekraïeners die een pro-Europese koers willen kiezen”, “Nederland moet het verdrag afkeuren om te voorkomen, dat Oekraïne dichter bij een volledig lidmaatschap van de EU komt”, “Door het verdrag zal het conflict tussen Rusland en Oekraïne erger worden”, “Door het sluiten van een verdrag met Oekraïne loopt de import van olie en gas uit Rusland gevaar” gaan niet over de inhoud van het verdrag. Ze gaan over de verwachtingen en argumenten van voor- en tegenstanders. En moet ik als gebruiker van Kieskompas nu inschattingen maken over dit soort mogelijke gevolgen van het afkeuren of goedkeuren van dit verdrag? Hoe moet ik dat nu weten? Als ik dat allemaal zou hebben geweten, dan had ik Kieskompas waarschijnlijk niet hoeven invullen.

Kieskompas zou beter zijn geweest als ze de stellingen hadden beperkt tot de inhoud van het verdrag en de gebruiker had gevraagd om standpunten en niet om inschattingen over verwachtingen.

Stellingen moeten juist zijn

Problematisch is dat er door het opnemen van argumenten in plaats van uitsluitend van onderwerpen uit het verdrag dingen insluipen die bij mijn weten niet waar zijn. De stelling “Het openen van de grenzen met Oekraïne is een bedreiging voor de werkgelegenheid in Nederland” vraagt niet alleen om een inschattingen over gevolgen, maar veronderstelt dat dit verdrag “de grenzen opent”. Dat is slechts ten dele het geval, hoewel vooral tegenstanders dit wel zo zullen stellen. “Open grenzen” verwijst toch eerder naar het Schengengebied (dat niet eens geldt voor alle EU landen) dan naar de voorgenomen nieuwe relaties met Oekraïne.

Ook een stelling als “De EU moet invoerrechten blijven heffen op producten uit Oekraïne” is maar zeer ten dele juist. Volgens de toelichting die Kieskompas zelf geeft gaat het immers om een geleidelijke afschaffen die ook niet alle producten betreft. Gaat de stelling dus over alle producten, of volstaat het als de EU invoerrechten blijft heffen op minstens 2 producten? En hoe relevant is de stelling gegeven het verdrag?

Ik ben te weinig op de hoogte van de precieze inhoud van het verdrag, maar ik zou graag weten in hoeverre de stellingen in Kieskompas allemaal feitelijk juist zijn.

Beter geen advies, dan Kieskompas advies

Omdat bij elk van de stellingen kan worden gevraagd om een toelichting, is Kieskompas een aanvulling op stukken die de afgelopen weken in diverse kranten zijn verschenen. En door de stellingen en de toelichtingen voor iedereen toegankelijk op internet te plaatsen zullen ze een bepaalde doelgroep aanspreken. De weging van stellingen is echter fundamenteel problematisch, de stellingen zijn niet allemaal eenduidig geformuleerd en beperken zich ten onrechte niet tot de inhoud van het verdrag, waardoor de stellingen zeker niet allemaal inhoudelijk juist zijn. Op basis van het voorafgaande kunnen we concluderen dat Kieskompas beter geen advies had kunnen geven dan een advies op basis van deze stellingen.

Afbeelding: Compass door urbanwide (license).