Iris Beau Segers, onderzoeker aan het Center for Research on Extremism (C-REX), interviewt Cas Mudde, Hoogleraar aan de Universiteit van Georgia, over de verkiezingsuitslagen. Over Mark Rutte, de nederlaag van links, de zege van uiterst rechts en de toekomst van de Nederlandse democratie. Dit is een vertaling van een eerdere versie van het interview dat verscheen op het blog van C-REX.
De corona-stem: leiderschap wint de race
Verkiezingen ten tijde van corona: veel gesloten deuren, een avondklok, en praktisch geen verkiezingscampagne. Cas Mudde denkt dat de situatie rond COVID-19 in het voordeel van twee politici heeft gewerkt: Mark Rutte, wiens VVD wederom de grootste is geworden, en Thierry Baudet, die met Forum voor Democratie van 2 naar 8 zetels is gegroeid. “Rutte profiteerde van zijn nadruk op leiderschap, zelfs terwijl hij op dat gebied weinig heeft gepresteerd. Aan de andere kant was Baudet de stem voor iedereen die de COVID-19 maatregelen zat was, en benadrukte dit door fysiek campagne te voeren.” Beide strategiën bleken te werken, volgens recente opiniepeilingen: rond de 50 en 75 procent van VVD en FvD stemmers (resp.) zeiden dat de coronamaatregelen een belangrijk onderwerp was in hun politieke keuze, vergeleken met ongeveer een derde van de kiezers van andere partijen.
Rutte’s enige grote rivaal op het gebied van leiderschap was Sigrid Kaag, wiens vrouwelijke en meer centristische alternatief voor tien jaar aan Rutte-kabinetten zorgde voor een onverwachte winst voor D66. Maar terwijl het grootste deel van de media-aandacht naar Rutte en Kaag ging, was de daadwerkelijke winnaar van deze verkiezingen uiterst rechts: FvD, PVV en JA21 sleepten samen een ongekende 28 zetels binnen.
De Nederlandse media: ‘Teflon Mark’ en de oververtegenwoordiging van uiterst rechts
Hoe is het mogelijk dat twee partijen van een gevallen regering (de VVD en D66) zetels winnen, vlak nadat is gebleken dat de overheid jarenlang systematisch ethnisch profileerde, en hiermee duizenden gezinnen heeft gedupeerd? “De Nederlandse media hebben hierin een grote rol gespeeld,” zegt Mudde. “Laten we eerlijk zijn – je hebt een campagne in de nasleep van een schandaal, maar dat schandaal speelt geen rol in de campagne. Ik denk niet dat er veel landen zijn met vrije media, waarin dit zou kunnen gebeuren.” Met een decennium als premier achter de rug is Mark Rutte ondertussen de op twee na langst zittende Europese leider, na de Hongaarse premier Victor Orbán en Duitse bondskanselier Angela Merkel. Gedurende deze periode hebben de Nederlandse media weinig gedaan om Rutte’s vele tegenstrijdigheden aan het licht te brengen, zegt Mudde, of zijn betrokkenheid in ethnisch profileren door overheidsinstanties. Rutte heeft een nationaal en internationaal imago opgebouwd van een tamelijk bescheiden, ‘normale’ man die naar zijn werk fietst en zijn eigen koffie betaalt. Met de media aan zijn kant glijden schandalen zo van manager ‘Teflon Mark’ af.
Mudde benadrukt bovendien dat de Nederlandse media sinds 2002, toen de LPF kort na de moord op Pim Fortuyn 17 procent van de stemmen kreeg, ook dispropotioneel veel aandacht schenken aan uiterst rechts. “Fortuyns succes was een keerpunt in de Nederlandse media en in de politiek, die na de electorale winst van de LPF dachten dat Fortuyn voor een zwijgende meerderheid sprak. Voor 2002 waren de Nederlandse media militant anti-radicaalrechts, en onderzoek van Léonie de Jonge laat zien hoe dit fundamenteel veranderde: de media zagen Pim Fortuyn’s succes als het gevolg van hun eigen politieke berichtgeving, en hun poging om vervolgens meer neutraal te zijn leidde tot een overcompensatie – uiterst rechtse politici hebben sindsdien disproportioneel veel aandacht gekregen.” Dit bleek ook duidelijk het geval in de huidige verkiezingen, waarin Thierry Baudet verhoudingsgewijs de meeste aandacht van de media kreeg.
‘Uiterst rechts is een blijvende factor’
Wat kunnen we verwachten van de drie uiterst rechtse partijen die in de Tweede Kamer zitten? Mudde denkt dat uiterst rechts mogelijk haar politieke hoogtepunt al achter zich heeft gelaten, ondanks het electorale succes in de verkiezingen. “Uiterst rechts heeft in Nederland lange tijd ver boven haar electorale gewicht gebokst – hoewel zij gemiddeld 10-15 procent van de stemmen kregen, hebben ze de politieke agenda gedomineerd.” Na twee decennia gelooft Mudde dat deze disproportionele aandacht langzaam tot een einde komt: “Nieuws is een beetje als drugs. Je moet steeds meer en meer doen om nieuwswaardig te blijven. Als je naar deze verkiezingen kijkt, is uiterst rechts eigenlijk de grote winnaar, en toch domineren ze het nieuws niet. Dat is de ironische consequentie van het mainstreaming effect: uiterst rechts is ondertussen te normaal om nog veel aandacht te trekken.”
Hoewel de Tweede Kamer nu drie uiterst rechtse partijen telt, wijst Mudde erop dat Geert Wilders tot dusver de enige stabiele politicus is: “Hoewel hij de laatste tijd iets meer anti-establishment is geworden, weet je van Wilders precies wat je kan verwachten: zijn politiek is anti-Islam. Afgezien van zijn branie, is Wilders een vrij mainstream politicus: hij gaat naar de Tweede Kamer, weet precies hoe alles werkt, en dient zo nu en dan wetvoorstellen in, soms samen met andere partijen zoals de sociaal-democraten.” Thierry Baudet is daarmee vergeleken erg onberekenbaar, volgens Mudde. “Hij komt zelden naar de Kamer en als hij komt, dan is het voor het spektakel. Na voortdurende schandalen en onderlinge strijd zijn een aantal voormalige FvD leden in 2020 opgestapt, en hebben nieuwkomer JA21 opgericht. Mudde verwacht dat het niet lang zal duren tot zij in soortgelijke problemen zullen belanden.
Van relatief progressief naar groeiend conservatisme
Toch rekent Mudde erop dat uiterst rechts een blijvende invloed heeft, maar met name door de mainstreaming en normalisering van hun beleid: “Het is nu normaal geworden om immigratie als een probleem te zien, en als een dreiging voor nationale identiteit en veiligheid.” Ondanks hun liberale imago, is de VVD een zeer conservatieve partij, wiens beleid steeds meer gericht is op immigratiebeperking en eenzijdige aanpassing aan de dominante cultuur. Volgens Mudde zijn dit precies de soort ontwikkelingen die bijdragen aan de normalisering van uiterst rechtse ideeen. Rutte heeft zelf herhaaldelijk geprobeerd om uiterst rechts te overtreffen door te beweren dat hij de meer effectieve anti-immigratie politicus is. In een recent verkiezingsdebat met Wilders zei Rutte bijvoorbeeld het volgende: “Ook ik wil minder migratie. Maar terwijl u inderdaad woedend op de bank zat te twitteren, heb ik de afgelopen jaren ervoor gezorgd dat het aantal migranten, het aantal vluchtelingen, uit Syrië met 90 procent is afgenomen door deals te sluiten met Turkije.”
Dit groeiende conservatisme lijkt tegenstrijdig met het Nederlandse imago van een open, tolerante en liberale samenleving. “Nederland had altijd een relatief progressief centrum-rechts”, zegt Mudde, “maar dit veranderde toen de socio-culturele agenda van onderwerpen als abortus, euthanasie en het homohuwelijk verschoof naar immigratie en de EU.” Nieuwe progressieve partijen zoals VOLT en BIJ1 komen nu op tegen het groeiende conservatisme op socio-culturele thema’s, door juist campagne te voeren op basis van de multiculturele samenleving en EU-integratie. Toch denkt Mudde niet dat er snel een linkse wederopbloei gaat komen in de huidige Nederlandse politiek: “Zelfs als het aankomt op klassieke socio-economische vraagstukken, heeft links zelden gewaagde standpunten, en ze blijven ambivalent over belangrijke onderwerpen zoals immigratie en de EU.”
Openheid en tolerantie onder druk
Een groeiend uiterst rechts, een dominant en zeer conservatief centrum-rechts, en krimp op links. Wat betekent dit voor de toekomst van de liberale democratie in Nederland? “Het is belangrijk om je te realiseren dat Nederland nog steeds een van de meest open en tolerante landen van de wereld is, zelfs in de huidige situatie,” zegt Mudde. Hij ziet tegelijkertijd wel hoe de relatieve openheid in Nederland hier en daar onder druk komt te staan: “De laatste jaren is de situatie van verschillende groepen niet verbeterd. Denk aan moslims, maar ook aan de LGBTQ-gemeenschapp die niet alleen op straat worden aangevallen, maar ook door orthodox-christelijke partijen in de Tweede Kamer. Gendergelijkheid hebben we nog lang niet bewerkstelligd, hoewel veel Nederlanders ervan overtuigd zijn dat die ongelijkheden allang zijn opgelost.”
De groeiende normalisering van uiterst rechtse ideeën vormt een bedreiging voor de rechten van minderheden, volgens Mudde. Toch gelooft hij dat de grootste dreiging voor de Nederlandse liberale democratie zich bevindt in ondemocratisch liberalisme, dat zich vooral heeft ontwikkeld onder Rutte’s premierschap. “De regering is grotendeels gevallen over ethnisch profileren, samen met een soort autoritaire houding tegenover mensen in de bijstand, of in dit geval, kindertoeslag. We hebben een bureaucratie die het volk wantrouwt, gebaseerd op een rechts idee dat mensen die de staat gebruiken, de staat misbruiken.” Mudde wijst ook op het grote gebrek aan verantwoording onder rechtse politici. “Rutte is daar het voornaamste voorbeeld van. Hij heeft de Tweede Kamer niet gerespecteerd. Zelfs wanneer zijn regering in crisis is, neemt hij nauwelijks de tijd om op vragen en aanklachten te reageren.” Mudde benadrukt dat dit gebrek aan transparantie en aansprakelijkheid van de regering een kwestie is waarin niet alleen linkse partijen, maar ook middenpartijen zoals D66 elkaar moeten vinden om zo de Nederlandse liberale democratie ook in de toekomst te beschermen.
Het is jammer dat de “wolf in schaapskleren” niet ontmaskerd is door de andere partijen en de media, vóór de verkiezingen. Ook door de kiezers niet.
Ik verwacht echter dat dat wel gebeurt bij de komende regeringsvorming en anders tijdens de komende regeerperiode.
De strijd wordt: alles bij het oude of het begin van de maatschappelijke wending.
Mijn voorspelling: het roedel wolven, extreem rechts, de VVD en het CDA zullen ontmaskerd worden als leugenaars, en volksverlakkers. Als de pers, de volksvertegenwoordigers en de nadenkende mensen het willen.
Ieder op zijn eigen thema’s.