Coalitieconflict over illegaliteit: uitzondering of regel?

Nu het PvdA-congres het strafbaar stellen van illegaal verblijf nogmaals afwees, reist fractievoorzitter Samsom stad en land af om het compromis dat hij met de VVD sloot te verdedigen.  Het was toch wel pijnlijk dat op hetzelfde congres als waar over partijdemocratie en beginselen werd gesproken een principiële congresafspraak door de politiek leider expliciet naast zich neer werd gelegd. Het lijkt er daarom op dat deze kwestie niet in stilte van de politieke agenda zal verdwijnen. Hoe uitzonderlijk is een openlijk conflict tussen coalitiepartijen is over afspraken uit het regeerakkoord eigenlijk? En als zo’n conflict ontstaat, hoe wordt dit dan opgelost?

Arco Timmermans en Catherine Moury onderzochten (paywall) de houdbaarheid van regeerakkoorden in België en Nederland en concludeerden dat conflicten tussen coalitiepartijen vaak gaan over onderwerpen die in het regeerakkoord stonden: in Nederland in 23 van de 26 onderzochte gevallen uit de periode 1989-2002. Dat de in het regeerakkoord uitgeruilde kwestie van illegaliteit dus alsnog tot politieke problemen leidt, is dus niet zo uitzonderlijk. Wat wel bijzonder is, dat het conflict voortkomt vanuit de achterban (in plaats van bijvoorbeeld de fractie of het kabinet). Slechts in één geval vonden Timmermans en Moury dat in de periode 1989-2002 in Nederland. Dit is zeker opvallend, omdat ook de ophef bij de VVD over de zorgpremies  vooral voortkwam uit de buitenparlementaire partij. Wellicht is dit het gevolg van de relatief snelle uitruilformatie van 2012.

Hoe worden conflicten uiteindelijk opgelost? Een compromis lijkt op basis van de ervaringen uit het verleden het meest voor de hand te liggen. Uit de cijfers van Timmermans en Moury blijkt daar in 16 van de 26 gevallen voor gekozen te zijn. In 9 andere gevallen drukte één partij haar zin door, en in 1 geval was er sprake van uitstel van het nemen van een beslissing. Een compromis klinkt misschien nog niet zo slecht voor de PvdA, maar volgens de onderzoekers is de gekozen oplossing in 87% van de gevallen in lijn met de afspraak uit het regeerakkoord. Op basis daarvan lijkt het dus onwaarschijnlijk dat de PvdA meer bereikt dan de scherpste randen van het plan af te vijlen.

Tenzij Samsom een konijn uit zijn hoge hoed weet te toveren, zal de PvdA-achterban het pijnlijke plan alsnog (grotendeels) moeten slikken. Als we de ervaringen uit het verleden als leidraad mogen nemen, kan er hooguit een compromis worden gesloten waarin illegaal verblijf wellicht niet in alle gevallen strafbaar is, zoals PvdA-senator Ruud Koole eerder leek te suggereren.

Samsoms argument  dat ‘afspraak’ ‘afspraak’ is, blijkt wat betreft coalitieakkoorden historisch onjuist. Bovendien was de VVD zo ‘vriendelijk’ om te zeggen dat Samsom best kon komen praten. De vraag is wat zo’n heronderhandeling de PvdA zou kosten – en of de achterban bereid zou zijn om die prijs te betalen.