Betekent de coronacrisis het begin van het einde van het radicaal-rechtse populisme in Europa? Deze zomer hebben flink wat mensen zich over deze vraag gebogen. Maar helaas zijn de meeste analyses die ik de afgelopen maanden de revue heb zien passeren vooral gebaseerd op slechts enkele cases. Dat is problematisch, want een analyse van alleen Forum voor de Democratie (FVD) of de Alternative für Deutschland (AfD) leert ons niet zoveel over de algemene toestand van radicaal rechts in Europa.
Om een beter overzicht te krijgen heb ik van alle landen in Europa de peilingen van de afgelopen zes maanden onder de loep genomen aan de hand van de Poll of Polls van de krant Politico. Deze Poll of Polls combineert per land verschillende opiniepeilingen. Hierdoor kan een betrouwbaardere schatting gemaakt worden van de electorale steun voor partijen. Deze gegevens heb ik gecombineerd met de PopuList, een overzicht van welke partijen in Europa als populistisch en radicaal rechts kunnen worden geclassificeerd.
Zijn Europese radicaal-rechtse partijen massaal in een neerwaartse electorale spiraal terechtgekomen? In de figuur hieronder heb ik van de 31 radicaal-rechtse partijen waar ik voldoende gegevens over heb kunnen vinden weergegeven hoe ze er in de peilingen voorstonden op 3 momenten: vlak voor de crisis uitbrak (1 maart), vlak na de heftigste fase van de crisis (1 juni), en nu (of althans, op het moment van de meest recente peiling). Dit geeft een mooi overzicht van de ontwikkelingen in het afgelopen half jaar.
Figuur 1: Percentage gepeilde stemmen voor 31 radicaal-rechtse populisten
Van de 31 partijen die ik onder de loep heb genomen, hebben 16 partijen (dus meer dan de helft) steun verloren in het afgelopen half jaar. Bij 9 partijen is de steun netto hetzelfde gebleven, en 6 partijen zijn er op vooruit gegaan in de peilingen. Linksboven in de figuur zijn de partijen weergegeven die stemmen hebben verloren en uit het noorden en westen van Europa komen. (Ik heb dit geografische onderscheid gemaakt omdat de grafiek anders te druk zou worden.) In vrijwel alle gevallen is het patroon hetzelfde: flink wat verlies in de eerste 3 maanden, en geen veranderingen of een licht herstel in de periode daarna. Dit geldt voor partijen als PVV en FVD, de AfD in Duitsland, de Zweden Democraten en de (Ware) Finnen.
Rechtsboven in de figuur zijn de partijen weergegeven die steun verloren hebben en uit het zuiden of oosten van Europa komen. Het patroon is in grote lijnen hetzelfde, maar de veranderingen zijn hier minder uitgesproken. Ook heeft het verlies van de eerste drie maanden zich bij sommige radicaal-rechtse partijen uit dit deel van Europa doorgezet in de periode daarna (dit is het geval bij bijvoorbeeld de Lega van Salvini in Italië en het Rassemblement National van Le Pen in Frankrijk). Het is belangrijk om hierbij aan te tekenen dat in de meeste gevallen (behalve bij de Lega) de verschillen erg klein zijn, en dat we dus zeer voorzichtig moeten zijn met het trekken van verregaande conclusies op basis van deze veranderingen.
De 9 partijen waarvoor de steun ongeveer gelijk is gebleven (zie linksonder in de figuur) komen vrijwel allemaal uit Oost-Europa. Twee in het oog springende partijen zijn Fidesz van Orbán uit Hongarije en Recht en Rechtvaardigheid (PiS) uit Polen: de radicaal-rechtse partijen met de grootste achterban. De enige partij die niet uit het oosten van Europa afkomstig is, is het Belgische Vlaams Belang.
En dan zijn er dus ook 6 partijen die juist virtueel gegroeid zijn. Opvallende namen zijn UKIP uit het VK, Chega uit Portugal, de FPÖ uit Oostenrijk en de Fratelli d’Italia. Maar ook hier geldt weer: de verschillen zijn erg klein, dus we moeten voorzichtig zijn met het trekken van conclusies.
Dip en licht herstel, met name in noordwest Europa
Het lijkt er dus op dat vooral de middelgrote radicaal-rechtse populisten uit noordwest Europa negatieve electorale gevolgen hebben ondervonden van de coronacrisis. De gepeilde verliezen in de eerste 3 maanden van de crisis zijn hier aanzienlijk. Wel lijkt er sindsdien een licht herstel te hebben opgetreden. Het is echter belangrijk om te benadrukken dat dit negatieve effect allesbehalve alomtegenwoordig is. In ongeveer de helft van de gevallen hebben radicaal-rechtse populisten geen steun verloren.
Wat kunnen we op basis hiervan nu concluderen over de Europabrede steun voor radicaal-rechtse populisten? Om dat te onderzoeken heb ik berekend hoeveel procent van het Europese electoraat op een radicaal-rechtse partij zegt te stemmen en hoe dit veranderd is in het afgelopen half jaar. Ik heb dat gedaan door het percentage stemmen voor radicaal-rechtse partijen per land te wegen aan de hand het aantal inwoners in dat land.
Hieruit blijkt dat de steun voor radicaal-rechts partijen in Europa iets is afgenomen tussen maart en juni: van 20.6% naar 19.5%. Tussen juni en nu is de steun nagenoeg gelijk gebleven. Hier kunnen we wat mij betreft 3 conclusies uit trekken (die min of meer overeenkomen met de eerdere conclusies): (1) de steun voor radicaal-rechts is aanzienlijk (ongeveer 1 op de 5 Europeanen zegt op een dergelijke partij te willen stemmen!); (2) die steun is in de eerste maanden van de crisis iets afgenomen; en (3) in de maanden daarna is die steun weer gestabiliseerd.
Einde van een tijdperk?
Een voor de hand liggende verklaring voor de neergang in de peilingen in de eerste maanden van de crisis is het zogenaamde rally round the flag effect: in tijden van grote crisissituaties zijn kiezers geneigd om zich rond de ‘leider’ te scharen omdat hij of zij dankzij de crisissituatie als symbool van nationale eenheid wordt gezien. Ook is het goed mogelijk dat kiezers zijn afgedropen door het geflipflop van sommige radicaal-rechtse populisten met betrekking tot hun mening over de aanpak van corona. Velen zijn van de ene op de andere dag geswitcht van een agressieve grenzen-dicht-boodschap naar een virulente beëindig-de-lockdown-oproep.
Hoe dan ook lijkt het erop dat verschillende radicaal-rechtse partijen een flinke (gepeilde) electorale klap hebben gekregen door het coronavirus. Tegelijkertijd laat de figuur hierboven zien dat de meeste partijen deze klap inmiddels alweer te boven lijken te zijn. Met flinke economische tegenwind voor de boeg, toenemende ontevredenheid over de corona-aanpak van regeringen, en welig tierende complottheorieën, zou ik het voorlopig niet aandurven het einde van het tijdperk van de radicaal-rechtse populisten te voorspellen.
Omdat zich in de wereld allerlei tegengestelde tendensen ontwikkelen, daar zich bepaalde tegengestelde, meer uitgesproken, zelfs extreme meningen ontwikkelen, lijkt een indeling van kiezers naar politieke partij steeds minder relevant.
Actueel is bijvoorbeeld het sterk toenemende inzicht bij grote groepen mensen, en ook bij politici van uiteenlopende richting, dat de overheid op steeds meer terreinen richting en leiding moet nemen. Zelfs verplichtend moet optreden, in het algemeen belang.
Vooral op die terreinen waar de problemen zeer groot zijn, er snel moet worden ingegrepen, bijgesteld of verplicht gesteld, de noodzaak tot snelle verbeterslagen urgent is, de markt niet de juiste, snelle en effectieve oplossingen biedt, oude machtsstructuren en -machtsposities de vooruitgang blokkeren, sectoren niet kunnen of willen veranderen of aanpassen, er grote discrepanties liggen tussen lange termijn en korte termijn belangen, decentralisatie leidt tot lagere kwaliteit, effectiviteit en efficiency, urgente snelheid van verandering niet plaatsvindt, essentiële maatschappelijke waarden ongewenst zijn teruggedrongen door korte termijn economische belangen, etc., lopen voorkeuren, wensen en eisen van groepen mensen parallel, door alle partijen heen.
M.i. wordt het segmenteren van mensen in groepen gelijksoortige meningen, voorkeuren en eisen op hoofdthema’s voor die groepen steeds belangrijker. Vervolgens kan ook bekeken worden op welke partijen die groepen stemmen.
Dan zal blijken dat een deel van mensen met uitgesproken meningen op belangrijke thema’s op een voor hen suboptimale partij stemmen.
Dat mensen vanuit een beperkt aantal, eenzijdige criteria op een bepaalde partij stemmen, is een jammerlijk feit.
Echter deze mensen zullen ook een waardeoordeel hebben over veel andere aspecten die een andere politieke keuze hadden kunnen onderbouwen, als men zich dat bewust zou zijn.
De discrepantie tussen belofte een resultaat, maar ook tussen emotie en feiten, is groot.
Het is aan de politieke partijen om hierin inzicht te krijgen en een visie en concrete voornemens uit te dragen, de kiezer bij te scholen. En leiding te geven aan een maatschappelijke visie en mensen hierop mobiliseren. Alleen een nieuw inzicht kan mensen die stemmen op een radicaal rechtse partij ertoe brengen, meer maatschappelijk verantwoord te stemmen.
Corona bracht een klein dipje hierin aan, maar er is veel meer nodig voor deze groep om hun stem te herzien. Zolang andere politieke partijen voor deze groepen geen duidelijk alternatief bieden, zullen rechts radicale partijen een stabiel bestaansrecht hebben