Een referendumactie als hordeloop

Eergisteren, woensdag 27 september, stemde de Tweede Kamer tegen een initiatiefwet om het bindend correctief referendum mogelijk te maken. Voorlopig blijft dus enkel de niet-bindende variant bestaan, hoewel er gefluisterd wordt dat de aanstaande coalitie ook deze wil intrekken. Voorlopig geldt deze wet echter nog en loopt er een referendumactie. Er worden op dit moment handtekeningen verzameld voor een tweede adviserend referendum, ditmaal over de zogenaamde sleepwet.

In een eerder blog schreef ik al dat het een mythe is dat je de benodigde 300.000 handtekeningen enkel via sociale media kan verzamelen. In dit blog wil ik het hebben over de mythe dat handtekeningen verzamelen lijnrecht en gestaag loopt (als in: op dag 1 zijn er 10.000 handtekeningen, dus haalt men er na zes weken 420.000 in totaal). Daarbij zal ook meteen duidelijk worden wat wél de rol van sociale media is.

Dit blog kan men overigens beschouwen als een soort gids, oftewel: een ‘waar moet je de komende weken op letten bij de Sleepwetactie’.

Niet één gestaag stijgende lijn, maar drie fasen

Er wordt vaak gedacht dat handtekeningen verzamelen voor een referendum tegen een gelijk tempo gaat (bv. elke dag 8.000 handtekeningen), maar dat is niet zo.

Er zijn drie fasen te onderscheiden in een referendumactie: de startfase (piek 1), de tussenfase (afvlakking) en de eindsprint (piek 2). Elke fase heeft zijn eigen dynamiek. Je kan een referendumactie bovendien als een hordeloop beschouwen: het kan bij elke fase fout gaan.

Dit plaatje over de verzamelde handtekeningen van Geenpeil illustreert mooi de drie fases:

• Fase 1 duurt ongeveer tot 27 augustus;
• Fase 2 is lang en duurt tot ongeveer 19 september;
• Fase 3 omvat loopt ongeveer van 20 tot 28 september.

Vergeet overigens niet dat er uiteindelijk zo’n 450.000 handtekeningen werden verzameld door Geenpeil. Die laatste piek is niet op het plaatje te zien en maakt de groei in aantallen nog duidelijker niet-lineair.

Bron: Datagraver; gebaseerd op cijfers gerapporteerd door Geenpeil

1. De Startfase

Na het inleidend verzoek – dat laat ik even achterwege om het overzichtelijk te houden – begint de startfase. In deze fase is het doel van de campagne om snel voldoende handtekeningen te verzamelen zodat men kan laten zien dat de campagne kansrijk is.

Deze eerste batch handtekeningen kan worden verzameld via sociale media. Op Twitter kunnen opinieleiders en politiek geïnteresseerden worden bereikt; op Facebook het bredere publiek. Als voldoende handtekeningen worden gehaald in deze fase, kan men een eerste groep vrijwilligers werven en kan men positieve media-aandacht krijgen. Dit is daar bijvoorbeeld een mooie illustratie van.

2. De Tussenfase

De tussenfase is een moeilijke fase: de eerste aandacht is geluwd en de eindstreep is nog ver weg. In deze fase wordt er vaak klassiek campagne gevoerd en zijn sociale media niet meer voldoende (al kunnen er natuurlijk wel online advertenties gekocht worden).

Zoals een recente meta-studie van campagne-onderzoek aangeeft: campagnes doen ertoe bij referenda. Het meeste Politicologische onderzoek naar referendumacties begint pas als voldoende handtekeningen zijn verzameld, en er is dus niet al teveel geweten over wat nu precies werkt en wat niet. Het beschikbare onderzoek uit Zwitserland en Amerika suggereert dat geld een belangrijke rol speelt (zie ook hier, $), maar ook dat een ground campaign en media-aandacht belangrijk zijn. Daarom zijn civil society en de politiek vaak betrokken bij het campagnevoeren (zie hier). Sociale media spelen in deze fase een ondersteunende rol.

Vrijwilligers zijn in ook belangrijk. Zo vertelt Bart Nijman in deze documentaire over het Oekraïne-referendum dat de Geenpeil-campagne in de tussenfase behoorlijk in het slop zat en dat men daarom via de handtekening-app vroeg aan de ondertekenaars om 1 iemand te overtuigen om ook zijn/haar handtekening te zetten. Zo werden er meteen tienduizenden extra vrijwilligers gecreëerd.

Daarnaast biedt deze fase ook de mogelijkheid om de argumenten te verfijnen en te testen welke daarvan werken en welke niet. Dit is meteen een voorbereiding voor de laatste fase, waar fouten maken grote gevolgen kan hebben.

Kortom, geld en steun uit de politiek, media en civil society zijn dus belangrijk in deze fase om een klassieke campagne te voeren. De Sleepwetactie lijkt hier relatief lang mee gewacht te hebben. Er staat wel wat op het programma: morgen, zaterdag 30 september, wordt er geflyerd en zullen er (jawel jawel) twee vliegtuigen met een sleepwet-boodschap over Nederland vliegen.

3. De Eindsprint

Wellicht de meest onvoorspelbare en belangrijke fase die kort en krachtig is. In deze fase haalde Geenpeil zowat de helft van haar handtekeningen binnen (zo’n 200.000 handtekeningen). Cruciaal dus.

Media-aandacht doet ertoe: Geenpeil kreeg vooral in deze fase veel media-aandacht en het frame ‘gaan ze het halen of niet’ domineerde. In deze fase kan een campagne zich geen blunders veroorloven: er is namelijk te weinig tijd om deze recht te zetten. Een beetje vergelijkbaar met het einde van een klassieke verkiezingscampagne dus.

Conclusie: Wat met de Sleepwetactie?

Een referendumactie lijkt uit drie fasen te bestaan: een startfase, tussenfase en de korte, maar heftige eindsprint. Elk van deze fases heeft zijn eigen dynamiek en ze zijn min of meer vergelijkbaar met hordes in een hordeloop.

Zoals ik eerder schreef, haalde de Sleepwetactie de eerste horde. Of de tweede en derde horde ook genomen worden, dat kunnen we niet voorspellen (sociale wetenschappers kunnen dit soort zaken nu eenmaal niet voorspellen – sorry media…).

Los daarvan is de Sleepwetactie voor de toekomstige regering wellicht een kwestie van risico-management. Als er een referendum komt, is dat potentieel politiek explosief. Als men een dichtgetimmerd regeerakkoord wil om niet voor verrassingen te komen staan, dan is het wellicht zinvol om er rekening mee te houden dat een sleepwet-referendum mogelijk is.

Foto, door Andrew Gould, license