Een coalitie van Vijfsterrenbeweging en Lega: uniek, instabiel en radicaal?

Het zag er lange tijd naar uit dat de Italianen opnieuw naar de stembus moesten. Na de verkiezingen van twee maanden geleden lukte het de verkozen partijen maar niet om een regeringscoalitie te vormen. Maar deze week is er plotseling toch schot in de zaak gekomen. Voormalig premier Silvio Berlusconi liet eergisteren weten dat hij zich niet meer zou verzetten tegen de totstandkoming van een coalitie van de radicaal-rechts populistische Lega met de door komiek Beppe Grillo opgerichte populistische Vijfsterrenbeweging. Deze twee partijen nemen nu tot zondag de tijd om te kijken of ze samen een regering kunnen gaan vormen.

Dus: twee populistische partijen die samen een regeringscoalitie gaan vormen in een West-Europees land. Velen zien dit als een uniek “horrorscenario” – als een nieuwe stap in de politiek van het populisme. Toch is deze situatie minder uniek dan je zou denken. Bovendien zou een dergelijke regering best wel eens stabieler en minder radicaal kunnen blijken te zijn dan veel mensen verwachten. In een binnenkort te verschijnen boekhoofdstuk (in dit boek) laten Andrej Zaslove, Bertjan Verbeek en ik zien dat het politieke systeem in Italië in het verleden namelijk al flink wat populisme te verduren heeft gekregen. En de geschiedenis leert dat dit populisme tot stabiel en relatief gematigd bestuur kan leiden.

Populisten als uitdagers

Begin jaren negentig was de gemiddelde Italiaanse kiezer zeer ontevreden over het politieke establishment. En dat was niet zo vreemd. Onderzoeksrechters werden vermoord door de maffia en de belangrijkste politieke partijen bleken door en door corrupt te zijn. De Lega Nord, een fusiepartij van een aantal regionale en separatistische partijtjes in Noord-Italië, maakte met haar populistische boodschap dankbaar gebruik van deze vruchtbare voedingsbodem voor politiek onbehagen. De Lega werd steeds succesvoller, maar richtte zich op een vrij specifiek publiek: ontevreden, nationalistische en separatistische Noord-Italianen. Er was ruimte voor nóg meer populisme.

En dat had mediamagnaat Silvio Berlusconi ook door. Volgens hem maakte zijn land een essentiële politieke crisis door en werd het tijd dat de “oude politieke klasse” weer zou gaan luisteren naar wat “gewone Italianen” wilden. Hij presenteerde zichzelf als een soort messias (en vergeleek zichzelf ook regelmatig met Mozes of Jezus) die geen andere keuze had dan zijn land te redden van de ondergang. Hij richtte zijn eigen partij Forza Italia op, en deed mee aan de verkiezingen van 1994. Hij sloot een coalitie met de Lega, maar hield wel afstand van het regionalisme en het exclusionaire nationalisme van die partij.

Populisten aan het roer

In de jaren negentig regeerden de Lega en Berlusconi’s Forza Italia korte tijd samen (ook met een aantal andere partijen). Maar na een aantal maanden viel de coalitie door interne ruzies uiteen. Mensen die dachten dat populisten niet konden besturen zagen hierin hun gelijk bevestigd. Maar het nieuwe millennium bracht daar verandering in. Forza Italia en de Lega gingen opnieuw samen regeren en slaagden er deze keer wél in een stabiele regeringscoalitie tot stand te brengen. Sterker nog: de coalitie onder leiding van Berlusconi regeerde van 2001 tot 2005 en was daarmee de meest stabiele Italiaanse regering sinds de Tweede Wereldoorlog. Hoewel de prestaties van de regering niet bepaald grandioos waren (vaak leek het meer om het eigenbelang van de premier te gaan dan om het landsbelang, en met name op het vlak van de economie heeft het kabinet weinig voor elkaar gekregen), was het beleid van het kabinet relatief gematigd en stelde de regering zich ook vrij meegaand op in de Europese Unie.

Er ontstond zo een relatief stabiel bipolair politiek systeem met aan de ene kant een coalitie van centrumlinkse partijen en aan de andere kant een coalitie van centrumrechtse partijen, waarvan de Lega en Forza Italia het fundament vormden. Ironisch genoeg werd deze coalitie van populistische partijen langzaamaan steeds meer onderdeel van het politieke establishment – precies datgene waar deze partijen zich altijd zo sterk tegen verzetten. Omdat zowel Berlusconi als Lega-leider Umberto Bossi bovendien steeds meer te maken kregen met corruptieschandalen, ontstond er na verloop van tijd steeds meer onvrede onder kiezers. Zo werd de weg vrijgemaakt voor een nieuwe populistische uitdager: de Vijfsterrenbeweging.

Populisten als uitdagers 2.0     

Deze nieuwe populistische partij werd in 2009 opgericht door de komiek Beppe Grillo, die al veel eerder een soort spreekbuis van de Italiaanse onvrede met de politiek was geworden. Zijn belangrijkste boodschap: het politieke establishment en de traditionele media waren door en door corrupt. Het werd tijd dat gewone kiezers het heft weer in handen zouden nemen – het liefst via mechanismen van directe democratie.

Dat was bijna 10 jaar geleden. In de tussentijd heeft de partij een iets gematigder imago gekregen. Dat komt vooral door haar nieuwe leider, Luigi di Maio, die een stuk positiever staat tegenover het sluiten van compromissen en het vormen van coalities dan zijn voorganger Grillo. Inmiddels is de Vijfsterrenbeweging de grootste politieke partij van Italië (bijna een derde van de Italiaanse kiezers heeft bij de laatste verkiezingen op de partij gestemd).

Ook de Lega heeft zichzelf gemoderniseerd. De separatistische boodschap heeft steeds meer plaatsgemaakt voor een anti-immigratieboodschap, en partijleider Matteo Salvini heeft de naam “Lega Nord” veranderd in “Lega” om zo ook kiezers uit het zuiden te trekken. Het populisme van de partij is echter nooit verdwenen. Net als in de jaren negentig verzet de partij zich tegen de “gevestigde politieke orde” die geen flauw benul zou hebben van wat de gewone Italiaan belangrijk vindt.

Berlusconi, daarentegen, heeft zijn populisme bij de laatste verkiezingen wél bij het grofvuil gezet. Hij presenteerde zichzelf juist als het respectabele alternatief – als een soort wijze oude man die je het landsbestuur wel wilt toevertrouwen. Het lijkt er op dat de Vijfsterrenbeweging de rol van Forza Italia als populistische kracht nu definitief heeft overgenomen.

Zo is de cirkel rond van wat Bertjan Verbeek en Andrej Zaslove “mutating populism” noemen: populisten die langzaamaan steeds meer onderdeel van het establishment worden maken uiteindelijk de weg vrij voor nieuwe populisten.

Populisten aan het roer 2.0?

Dat Berlusconi nu een stapje terug doet en de weg vrij maakt voor een coalitie van de Vijfsterrenbeweging en de Lega kan gezien worden als een volgende fase in dit proces. Zondag zal waarschijnlijk definitief duidelijk worden of de twee partijen met elkaar in zee gaan.

Wat dit de Italianen (en ons) gaat brengen? Waarschijnlijk niet een regering waarbij links haar vingers aflikt. Maar de politieke geschiedenis van Italië laat zien dat deze situatie niet uniek is, en dat het niet ondenkbaar is dat een regering van Vijfsterrenbeweging en Lega stabieler en gematigder zal blijken te zijn dan velen denken. En zo over een tijdje weer een vruchtbare voedingsbodem creëert voor een nieuwe populistische uitdager…