Een Eerste Kamer gekozen door gemeenteraden

Recent deed een commissie van politicologen en bestuurskundigen het voorstel om de Eerste Kamer te laten kiezen door de gemeenteraden. Al eerder deden lokalepolitiekwatcher John Bijl en hoogleraar Geerten Boogaard dergelijke voorstellen. De inhoudelijke overwegingen laat ik hier even voor wat ze zijn: de commissie hoopt dat op deze manier het criterium “uitvoerbaarheid” een belangrijkere rol speelt bij het politieke debat over mogelijke toekomstige decentralisaties. De vraag die voor mij hier centraal staat is hoe de Eerste Kamer zou worden samengesteld als deze door gemeenteraden gekozen zou worden.

Eerste Kamer gekozen door gemeenteraden

Om die vraag te beantwoorden, gebruik ik hier de uitslag van de laatste gemeenteraadsverkiezingen en hetzelfde kiesstelsel dat nu gebruikt wordt voor de Eerste Kamerverkiezingen: de stemmen van de kiezers worden zo direct mogelijk vertaald naar de Eerste Kamer door de stemmen van raadsleden een gewicht te geven op basis van het inwonertal van de gemeente. Dat betekent het grootste gewicht wordt gegeven aan de grootste fractie uit de grootste gemeente: GroenLinks in Amsterdam. Zij zijn samen goed voor 1900 van de 171,451 stemmen (1%). Het kleinste gewicht wordt in de schaal gelegd door Schiermonnikoogs Belang: 2 stemmen (0.001% van totaal). De vraag is nu hoe deze gemeenteraadsleden stemmen.

Ongeveer 67% van de stemmen bij deze alternatieve Eerste Kamerverkiezing komt van fracties die dezelfde naam hebben als landelijke partijen. Deze deel ik zo in. Maar 33% van de stemmen gaat naar andere lijsten: combinatielijsten, lokale partijen, provinciale partijen. Deze deel ik als volgt in:

• Alle combinatielijsten, vaak CU-SGP of PvdA-GL verdelen hun stemmen tussen de landelijke partijen in hun naam in de volgorde van hun naam: dus een CU-SGP lijst met een zetel stemt CU; met twee zetels een keer CU en een keer SGP. Met drie zetels twee keer CU en een keer SGP.  Christelijke combinatielijsten waren goed voor 1% van de stemmen en progressieve combinatielijsten voor 2%.
• Alle ouderenpartijen stemmen op 50PLUS (1,4% van de stemmen). Dat is een wat onwaarschijnlijke propositie omdat ouderenpartijen heel goed zijn in ruzie maken, maar het doel is om een beeld te krijgen van de ideologische verhoudingen en in dat opzicht zijn ouderenpartijen verenigd. Ook krijgt 50PLUS de stemmen van Hart voor den Haag/Lijst De Mos die in 2019 nog een samenwerking aanging met 50PLUS (0,4% van de stemmen).
• Alle jongeren- en studentenpartijen stemmen D66 (0,4% van de stemmen). Dit gaat met name om studentenpartijen, zoals Student & Starter in Utrecht. Die sluiten qua programma goed aan bij D66.
• Lokale partijen met banden met Forum, zoals Leefbaar Rotterdam stemmen FvD: in 2018 gingen Baudet en Eerdmans nog in elkaars armen op de foto. Dit geldt ook voor alle overblijfselen van de LPF en Trots op Nederland. In totaal gaat dit om zo’n 2,5% van de stemmen. Daar tel ik liberale lijsten ook bij (0,4% van de stemmen). Dat zijn vaak om VVD-afsplitsingen.
• Lokale groene lijsten stemmen Partij voor de Dieren (0,2% van de stemmen).
• Alle lokale Protestants-Christelijke groeperingen stemmen ChristenUnie (0,01% van de stemmen).
• Alle lokale migranten- en islamitische partijen stemmen op DENK. Daar zit een boel diversiteit onder: Bij1 in Amsterdam is uit DENK getreden, de NIDA heeft als Islam-geïnspireerde partij een heel ander karakter dan DENK. Samen zijn ze goed voor 0,5% van de stemmen. Ze zouden ook verdeeld kunnen stemmen dan komt er geen fractie van, voor en door migranten in de Eerste Kamer.
• Alle communistische partijen en linkse lokale partijen die bestaan in gemeenten waar de PvdA ook in de raad zit, stemmen SP. Dit gaat vaak om activistische lokale partijen. Samen zijn ze goed voor 0,4% van de stemmen. De gemeenteraadsverkiezingen waren nog ver voor de recente communisten in Rood-rel; nu zou de SP misschien communistische steun weigeren.
• De overige lokale partijen met een links karakter (met name progressieve of sociale lijsten waar de PvdA niet deelneemt aan de verkiezingen) stemmen PvdA. Samen zijn ze goed voor 0,5% van de stemmen.
• Alle andere lokale partijen (22,4%) en Friese Nationale Partij (0,4%) stemmen op een Onafhankelijke Senaatsfractie.

Tabel 1: Gemeenteraden kiezen de Eerste Kamer

De continuïteit van het gemeenteraadsstelsel

Dit levert de volgende uitslag in Tabel 1 op. Opvallend genoeg zijn bijna alle partijen maar een of twee zetels groter of kleiner dan de uitslag onder het huidige stelsel.[1] Er zijn eigenlijk maar drie grote verschillen: Forum is elf zetels kleiner, de PVV is vijf zetels kleiner en de OSF is zeventien zetels groter. Dit ondersteunt het idee dat stemmers die landelijk op de PVV en FvD stemmen die maar in weinig gemeenten meedoen, lokaal stemmen op deze partijen. De PvdD of DENK zouden zonder lokale steun geen zetel halen.

Het huidige kabinet heeft onder het huidige stelsel 31 zetels. Met zes extra zetels (van GL of FvD) hebben ze een meerderheid. In de Eerste Kamer gekozen door gemeenteraden heeft deze coalitie 32 zetels: de PvdA, GL of de OSF zijn genoeg voor een meerderheid. Dat is dus niet minder bestuurbaar dan de huidige Eerste Kamer.

Een gemengd stelsel

Minister Ollongren heeft het voorstel gedaan om de Eerste Kamer om de zes jaar voor de helft te laten kiezen. Dat zou als het aan de minister ligt nog steeds door dezelfde Provinciale Staten gebeuren. Dat vertraagt het effect van de Provinciale Statenverkiezingen op de samenstelling van de Eerst Kamer. Maar als er twee verkiezingswijzen zijn, de Provinciale Staten en de gemeenteraden, zou het redelijk zijn om deze allebei de helft van de Kamer te laten kiezen.

Dat levert de onderstaande uitslag op: de VVD haalt uit beide organen zes zetels en komt zo uit op 12. CDA, GL, D66, PvdA, SP en CU zijn in beide helften ongeveer even groot. De PvdD, 50PLUS en de SGP krijgen alleen van de Provinciale Staten zetels. De FvD en de PVV zijn veel groter in de provincies dan zij zijn in de gemeenteraden; voor de OSF is dat omgekeerd.

Dit stelsel biedt dezelfde stabiliteit als het voorstel van Ollongren. Het huidige kabinet zou onder dit gemengde stelsel 32 zetels halen en FvD, GL, OSF en de PvdA zouden het aan een meerderheid kunnen helpen. Dat zijn meer opties dan in de huidige Eerste Kamer.

Tabel 2: Een gemengd stelsel

Nog gemengder?

Een nog gemengder stelsel zou zijn om alle drie de decentrale besturen vertegenwoordiging te geven in de Eerste Kamer: gemeenteraden, provinciale staten en waterschappen. Dat is natuurlijk meer wiskundige Spielerei. Water Natuurlijk wordt hier opgesplitst tussen de partijen die deze groene waterschapspartij steunen: D66 en GL. Bij oneven verdelingen krijgt GL meer vertegenwoordigers dan D66. Opvallend is hier weer de continuïteit: VVD, CDA, GL, D66, PvdA en CU halen overal evenveel zetels. De SP doet niet mee aan waterschapsverkiezingen, 50PLUS en PvdD doen het daar juist beter. FvD en PVV halen alleen zetels in de Provinciale Staten. De OSF haalt juist geen zetels in de Provinciale Staten. SGP en DENK halen nergens de hogere kiesdrempel.

Tabel 2: Een zeer gemengd stelsel

Conclusie

Het doel van de commissie van bestuurskundigen en politicologen is om door de gemeenteraden een stem te geven in de Eerste Kamer dat zij die ook gebruiken om invloed te hebben op de decentralisaties. Zij hopen dat raadsleden die decentralisaties niet uitvoerbaar achten, stemmen op partijen die zich tegen decentralisatie uitspreken zoals in het verleden de SP en de PVV. Dat doe ik hier juist niet. Ik ga uit van partijdiscipline en zelfs een Onafhankelijke Senaatsfractie. Dat landelijke partijen op hun eigen partij stemmen is volgens mij alleszins te begrijpen vanuit partij-identificatie en de noodzaak om meerderheden te krijgen voor coalities. De vraag is wel hoe de lokale partijen met hun 23% van de stemmen op zullen treden. Zullen die ieder gemeenteraadslid zelf te laten beslissen wie het beste hun belang kan vertegenwoordigen in Den Haag? Of zouden ze als een blok optreden om lokale belangen te verdedigen? Hoe dit systeem precies zou werken, weten we niet. Uit deze analyse komt met name het beeld van stabiliteit omhoog: tussen de twee verkiezingen zat een jaar, en uitgezonderd het effect van wel of niet participeren van PVV en FvD, is de continuïteit groot.

Ik zou daarom niet per sé verwachten dat een anders gekozen Eerste Kamer tot andere meerderheden en daarmee tot ander beleid, leidt.

[1] Ik kijk hierbij naar de uitslag onder het huidige stelsel als iedereen stemt op de partij waarvoor ze verkozen zijn en laat strategisch stemgedrag buiten beschouwing.