Premier Rutte en Koning Willem-Alexander hebben excuses voor de rol van Nederland in de slavernij aangeboden. Eerder zei Rutte dat excuses zouden polariseren. Hebben de excuses inderdaad kwaad bloed gezet? Of zien we de steun juist toenemen?
Excuses aanbieden of niet
Hoewel discussies over excuses voor de rol van Nederland in de slavernij niet nieuw zijn, is het publieke debat rondom deze excuses pas recentelijk op gang gekomen. Met name sinds de Black Lives Matter-protesten in 2020 kwam deze discussie in een stroomversnelling.[1] Decennia lang wilde de Nederlandse regering er niet aan. Mark Rutte sprak zich medio 2020 nog duidelijk uit tegen excuses.[2] Excuses zouden vooral polariseren. Een standpunt waarin hij niet alleen stond (zie bijvoorbeeld dit gesprek op NPO Radio 1 met dr. Hans Siebers). Opvallend: in deze redenering lijkt men vaak niet polarisatie te bedoelen, maar eerder dat het aanbieden van excuses wordt opdrongen aan mensen, waardoor deze zich er juist van zouden afkeren.
Inmiddels heeft Rutte op 19 december 2022 alsnog namens de Nederlandse staat excuses voor haar rol in het slavernijverleden aangeboden. Tijdens KetiKoti[3] 2023 volgde Koning Willem-Alexander met excuses, waarbij hij ook de rol van zijn voorouders meenam. Hebben deze historische gebeurtenissen invloed gehad op de publieke opinie omtrent excuses?
In het Nationaal Kiezers Onderzoek 2021[4] is kiezers gevraagd naar hun mening over excuses, en dezelfde groep mensen is opnieuw bevraagd na de excuses van de koning in juli 2023.[5] Op basis van deze data kunnen we dus kijken in hoeverre de bevraagden van mening zijn veranderd over excuses voor de rol van Nederland in de slavenhandel in de 17e, 18e en 19e eeuw.
Meer voor- dan tegenstanders
In 2021 was een ruime meerderheid, maar liefst 6 op 10 mensen, tegen het aanbieden van excuses (zie Figuur 1). Slechts zo’n 2 op 10 mensen was voor. In twee jaar tijd is dit echter drastisch veranderd: 38% van de mensen is nu tegen, terwijl 42% voor is. Met andere woorden, inmiddels lijken er iets meer voorstanders dan tegenstanders te zijn, of in ieder geval zijn de groepen grofweg in balans.
Figuur 1: Steun voor het aanbieden / hebben aangeboden van excuses door de Nederlandse staat voor haar rol in de slavenhandel in de 17e, 18e en 19e eeuw in 2021 versus 2023
Bron: NKO (2021) en LISS (2023)
We zien bovendien dat de extremen – ‘helemaal mee eens’ en ‘helemaal mee oneens’ – samen genomen juist minder bevolkt zijn in 2023 (44%) dan in 2021 (37%), en dat de middencategorie juist ietsjes groter is geworden. Van toegenomen polarisatie lijkt hier geen sprake, noch van toegenomen weerstand.
Tegenstanders vaker van mening veranderd
De houdingen van het Nederlandse publiek als geheel (zoals hierboven beschreven) zeggen echter niet alles over de dynamiek van de publieke opinie. Figuur 2 laat zien hoe mensen tussen 2021 en 2023 verschoven zijn.
Figuur 2: Veranderingen in steun voor excuses tussen 2021 en 2023. Bron: NKO (2021) en LISS (2023)
Opvallend is dat de groep die het in 2021 (helemaal) niet eens was met excuses vaker van mening is veranderd dan de groep die het in 2021 (helemaal) eens was. Iets meer dan de helft van tegenstanders in 2021 is nog steeds tegen (52%), terwijl ongeveer 4 op de 5 voorstanders (79%) nog steeds voor is anno 2023. We constateren bovendien dat matige tegenstanders niet opeens sterk negatiever zijn geworden (niet in Figuur 2).[6] En ook bij de neutralen uit 2021 zien we geen sterke weerstandsreflex: slechts 20% van deze groep is in 2023 tegen excuses, terwijl 47% voorstander is geworden. Kortom, we vinden geen overtuigend bewijs voor ‘opdringen leidt tot weerstand’.
Groepen in de weerstand?
De steun voor excuses is breed toegenomen, maar zien we een dergelijke tendens onder alle groepen in de samenleving? In Figuur 3 geven we dit voor verschillende sociale groepen weer.[7] Een groene balk naar rechts geeft het percentage kiezers dat positiever is geworden weer, en een rode balk naar links het percentage dat negatiever is geworden.
Opvallend is dat wanneer we kijken naar deze groepen, we zien dat alle groepen gemiddeld genomen positiever zijn geworden: zowel hoger- als lageropgeleiden, jongeren als ouderen en zowel mensen uit de grote steden als mensen op het platteland.
Figuur 3: Percentage dat positiever is geworden (groen) versus het percentage dat negatiever is geworden (rood) voor verschillende groepen naar leeftijd, opleiding en urbanisatiegraad
Bron: NKO (2021) en LISS (2023)
Let wel: voor sommige groepen was het lastiger om nóg negatiever te worden dan dat ze al waren.[8] We zien dit bijvoorbeeld bij de oudere generaties: zij waren initieel veel negatiever (zie hier), maar hebben anno 2023 een groot deel van hun achterstand ingelopen.[9]
Voorbeeld doet volgen?
In hoeverre hebben de excuses van Rutte bijgedragen aan deze veranderingen in houdingen tegenover excuses? Met zekerheid is dit niet te zeggen. Wel kunnen we zien of met name de mensen met meer vertrouwen in de regering positiever zijn geworden. In Figuur 4 is het aantal mensen dat positiever is geworden opnieuw afgezet tegen het aantal mensen dat negatiever is geworden. Als we ervan uitgaan dat mensen hun mening deels laten leiden door ‘hun’ politieke leiders, dan is het niet vreemd dat juist mensen die meer vertrouwen hadden in de regering ook meer zijn opgeschoven richting steun voor excuses, in lijn met Ruttes verandering. Van de groep die geen vertrouwen heeft is 21,7% negatiever geworden, maar alsnog is een groter deel van deze groep positiever geworden (28,5%).
Figuur 4: Percentage dat positiever is geworden (groen) versus het percentage dat negatiever is geworden (rood), uitgesplitst naar vertrouwen in de regering
Bron: NKO (2021) en LISS (2023)
Daarnaast zien we ook dat de mate waarin men positiever wordt over excuses samenhangt met hun nieuwsconsumptie. Van de verschillende kranten is de toename het laagste onder Telegraaf lezers, bij de nieuwsprogramma’s onder de Hart van Nederland-kijkers, en in het bijzonder zien we dat frequente Geenstijl bezoekers relatief vaak negatiever zijn geworden.
Figuur 5: Percentage dat positiever is geworden versus het percentage dat negatiever is geworden, uitgesplitst naar nieuwsconsumptie
Bron: NKO (2021) en LISS (2023)
De bekendheid van GeenStijl, de Telegraaf en SBS als (relatief) rechts-conservatieve media kunnen helpen de tendens te duiden dat juist deze bronnen voor minder extra steun voor excuses leiden. Desalniettemin is het opvallend dat opnieuw voor alle groepen geldt dat er meer mensen positiever in plaats van negatiever worden.
Conclusie: weinig extra weerstand, eerder begrip
Al met al lijkt het aanbieden van excuses voor de slavernij niet tot polarisatie of meer weerstand te hebben geleid. De discussie rond en aandacht voor de excuses en het Nederlands slavernijverleden lijken juist tot meer begrip en empathie te leiden, en meer steun voor deze excuses onder de Nederlandse bevolking.
[1] Zie het proefschrift van Inge Hendriks, p. 103.
[2] Zie berichtgeving in bijvoorbeeld Trouw.
[3] Keti Koti is de Nationale Herdenking Slavernijverleden die jaarlijks plaatsvindt op 1 juli. In 2023 was het 150 jaar sinds het daadwerkelijk verbreken van de ketens, de letterlijke betekenis van ‘Keti Koti’.
[4] Dit betreft het LISS-deel van het NKO (een willekeurige steekproef), zie:
Jacobs, K. T. E., Lubbers, M., Sipma, T., Spierings, N., & Van der Meer, T. W. G. (2022). Dutch Parliamentary Election Study 2021 (DPES/NKO 2021).
Sipma, T., Jacobs, K. T. E., Lubbers, M., Spierings, N., & Van der Meer, T. W. G. (2021). Dutch Parliamentary Election Study 2021 (DPES/NKO 2021): Research description and codebook.
Voor dit panel onderzoek gebruiken we enkel het LISS-deel van het NKO omdat voor die respondenten ook een antwoord in 2023 bekend is, en dus niet de onafhankelijke steekproef waarin de vroeg voor 2021 ook gesteld is. De twee groepen gaven echter zeer vergelijkbare antwoorden.
[5] De data zijn in juli 2023 verzameld. Op bases van de gewichten uit het NKO (naar demografie en stemgedrag) zijn de data gewogen voor de analysen in de ze blog.
Spierings, N., (2023, forthcoming). Het Nederlandse slavernijverleden. (LISS-panel: L_slavernij_1.0p). Wordt op een later moment gepubliceerd via LISS.
[6] Van de matige tegenstanders in 2021 is 12% in 2023 helemaal tegen, terwijl 26% nu neutraal staat tegenover excuses en 37% het (helemaal) eens is met de aangeboden excuses. Van de groep die sterk tegen excuses was in 2021, is 23% nu matig tegenstander, 17% staat neutraal tegenover excuses en 19% is het nu (helemaal) eens met het hebben aangeboden van excuses.
[7] De groepskenmerken zijn gebaseerd op NKO-data uit 2021.
[8] Echter, dat kan zeker niet alles verklaren. Al deze groepen scoorden in 2021 namelijk een gemiddelde van hoger dan 1 op een schaal van 0 tot 4, en dus konden veel mensen nog naar ‘helemaal oneens’ schuiven.
[9] Het maximale verschil is van meer dan een half punt (op een vijfpuntsschaal) gedaald naar minder dan een tiende.
De uitgestelde excuses duiden mijns inziens op de volgende factoren:
. Verkeerde inschattingen van de effecten door dominante politici.
. Angst voor de juridische- en daarmee financiele gevolgen
. Angst voor cascade effect van claims, dus ook claims door andere groepen
. Angst voor gezichtsverlies, omdat men altijd heeft beweerd geen excuses te zullen maken
. Angst voor onenigheid bij de politieke achterban en politiek draagvlak. Mede door vermeende negatieve effecten op eigen achterban door stellige tegenstem van rechts-radicale en racisistiche politici
. Gebrek aan leiderschap en moreel gezag, en verkeerde prioriteitstelling
. Gebrek aan moreel besef bij politici en publiek
. Gebrek aan informatie, bewustzijn, empathie en belangstelling bij grote delen van de bevolking.
. Gebrek aan historisch besef
. Wegkijken vanuit schaamte of
desinteresse
. Gebrek aan een gevoel van rechten en plichten binnen een rechtstaat
. Racisme bij grote groepen in de samenleving
Het feit dat het nu wel kan en louterend uitwerkt, betekent wellicht dat polarisatie vanuit afname van dergelijke factoren, over zijn hoogtepunt is.