Met op dit moment zo’n 255.000 handtekeningen (op 23 september) verzameld, lijkt het er op dat GeenPeil de vereiste 300.000 handtekeningen gaat halen. Zoals ik eerder al schreef op dit blog, zijn de drempels die de wetgever opwierp hoog. Dat betekent echter niet dat het onmogelijk is om voldoende handtekeningen te halen, wel dat het buitengewoon lastig is. Welke factoren spelen een rol bij het verzamelen van handtekeningen?
Eigenlijk onderzoeken we dit onderwerp in de politicologie niet vaak: de meeste aandacht richt zich op wat er gebeurt als er daadwerkelijk een referendum wordt gehouden. Zo gaat veel onderzoek over de gevolgen van referenda (zie bijvoorbeeld dit mooie overzicht van Tom van der Meer). Ander onderzoek gaat over wat de referendumuitkomst beïnvloedt (zoals de populariteit van de regering en het mobilisatiepotentieel van de campagnes).
Hierbij een overzicht van wat we weten. Met name drie elementen lijken een rol te spelen: geld, media-aandacht en de steun van politieke partijen.
Geld
In Amerika bestaat er een heuse ‘referendum-industrie’ waarbij gespecialiseerde bureaus betaald kunnen worden om handtekeningen te verzamelen. Actiecomités betelen deze organisaties om handtekeningen te verzamelen. Gemiddeld kost een handtekening 1 euro, al verschilt dat per onderwerp en de fase waarin het handtekening ophalen zich bevindt (net begonnen of bijna aan de deadline). In het boek ‘Dangerous Democracy‘ van Sabato en co-auteurs worden een aantal interessante (hoofdzakelijk negatieve) ervaringen met deze industrie op een rijtje gezet.
In Nederland bestaat er geen referendum-industrie en ik denk ook niet dat die er zal komen: de Nederlandse referendumvariant is niet-bindend en dan kost het best veel geld om ‘wat extra media-aandacht’ te krijgen.
Dat betekent niet dat de Nederlandse referendumvariant goedkoop is. Uit onderzoek blijkt dat handtekeningen verzamelen relatief duur is ook daar waar er geen referendum-industrie is. Vrijwilligers kosten toch geld. Zoals Ellis het mooi verwoordt: “[W]hile the volunteers are free, the costs of recruiting, training and coordinating those volunteers can be substantial.”
Media-aandacht en sociale media
Tijdens referendumcampagnes is media-aandacht (en het frame dat deze media gebruiken) van grote impact. Al bij al lijkt het me logisch dat media ook hier een rol spelen: sowieso zorgt media-aandacht ervoor dat het initiatief bij een brede groep mensen bekend wordt. Hoe meer mensen weten dat er een handtekeningactie gehouden wordt, hoe groter de groep potentiële handtekenaars.
Wat met sociale media? Sociale media kunnen een vliegwieleffect hebben. Echter, zoals bijvoorbeeld ook bleek in het geval van Project X Haren, is wellicht vooral de wisselwerking tussen oude en nieuwe media belangrijk. Zij kunnen elkaar versterken. Sociale media helpen om de traditionele media te veroveren en omgekeerd zorgt de aandacht van traditionele media ervoor dat er meer aandacht op sociale media komt. Sociale media op zichzelf zijn vaak niet genoeg: het publiek dat zich op deze media bevindt, is namelijk vaak te weinig representatief om een brede impact te hebben.
Steun van politieke partijen
Het meest uitgebreide onderzoek naar de verzameling van handtekeningen is gebeurd op basis van de Oostenrijkse casus. Oostenrijk heeft een sterk verankerde vorm van burgerinitiatief (waar overigens geen referendum op volgt) en heeft sinds 1964 al 37 burgerinitiatieven gekend (zie het hoofdstuk van Karim Giese in dit boek). De belangrijkste boodschap uit de analyse van de Oostenrijkse casus is dat politieke partijen een belangrijke rol spelen: zij hebben vaak de middelen en infrastructuur om hun leden en sympathisanten te mobiliseren. Het Zwitserse hoofdstuk uit datzelfde boek, geschreven door Georg Lutz, suggereert dat men in Zwitserland hetzelfde fenomeen waarneemt: steun van politieke partijen speelt een rol in het verzamelen van de benodigde handtekeningen omdat partijen kennis, logistieke hulp, geld en vrijwilligers kunnen aandragen.
Samengevat, als het actiecomité de steun heeft van politieke partijen wordt het gemakkelijker om de benodigde handtekeningen te verzamelen.
Conclusie: Moeilijk, maar niet onmogelijk
De Nederlandse referendumwet legt de lat vrij hoog om ‘frivool’ gebruik te vermijden. Dat zorgt ervoor dat snel veel handtekeningen verzamelen een heuse tour de force wordt. In zulke omstandigheden spelen geld, media-aandacht en steun van politieke partijen een grote rol.
Het moge duidelijk zijn: een individuele burger maakt geen schijn van kans. Het actiecomité dat het referendum wil afdwingen moet een goed geoliede machine zijn. GeenStijl is duidelijk een dergelijke machine, maar ook vakbonden en sommige oppositiepartijen zijn in staat om voldoende handtekeningen te halen. Als ze deze weg willen bewandelen natuurlijk. Het gaat immers om een niet-bindend referendum…
Geen Stijl wordt hier neergezet als een geoliede machine. Met alle respect en advocaat van de duivel spelend: ik vraag me af of dat in letterlijke zin echt zo was. Zeker in het begin moest het allemaal nog heel erg op gang komen. Wat Geen Peil wel in de kaart speelde, waren de populariteit van een Jan Roos, het kennelijke enthousiasme en de mentaliteit van het Geen Stijl-lezerspubliek en het fanatisme onder de vrijwilligers (bedenk ook even hoeveel slecht weer we hebben gehad tijdens het hoogtepunt van de campagne). In deze krachtfactoren scholen tegelijkertijd zwakten. Jan Roos c.s. worden in het linkse en politiek-correcte kamp zo fel en zo breed gehaat, dat veel Geen Stijl-critici die op zichzelf voorstander van dit referendum waren bewust niet hebben getekend. Niet per se rabiaat linkse figuren die door veel burgers als deskundig en gezaghebbend worden gezien, voerden een lastercampagne tegen Geen Peil (Marcel Canoy, Rob de Wijk, Arend-Jan Boekestijn). Sommige mensen gaven daarnaast aan helemaal te worden suf van de Geen Peil-‘spam’ op Twitter. Gevoegd bij de constatering dat je het van social media op zichzelf niet moet hebben, maakt dit de prestatie die is neergezet des te indrukwekkender.
Ik kan me goed voorstellen dat GeenPeil in het begin op gang moest komen. Toch zag je dat ze na verloop van tijd steeds beter gingen functioneren (voor zover ik dat van buiten uit kan vaststellen overigens). In elk geval viel op dat GeenStijl duidelijk mediaexpertise in huis had/heeft. Dat is ook een belangrijk punt: Geenstijl kreeg relatief veel media-aandacht (zeker in de eindfase), maar is natuurlijk zélf ook een medium.
Enkele voorbeelden van wat me opviel: de tour de force om digitaal handtekenen mogelijk te maken (cruciaal volgens mij), het gratis beschikbaar stellen van het filmpje (overgenomen door vele media), de website, de FAQ, de Whatsapp campagne, de Telegraaf-advertentie, de actie om iedereen die al getekend had te vragen nog 1 handtekening aan te dragen, het te rooskleurig voorstellen van het aantal handtekeningen om zo dichterbij de 300.000 te lijken,…