Een van de argumenten tegen corrigerende referenda is de ‘mobilisatie van een gepassioneerde minderheid tegenover een niet of minder geïnteresseerde meerderheid die haar stem niet laat horen’, aldus mevrouw Lokin-Sassen namens het CDA op 8 april 2014 ten tijde van de behandeling van de wetsvoorstellen over het raadgevende referendum in de Eerste Kamer.
De analyses van Maurice de Hond van vlak na het Wiv-referendum (25 maart) lijken er inderdaad op te wijzen dat referenda vooral onvrede mobiliseren. De Hond stelde dat ‘(z)onder het referendum (…) de opkomst bij de Gemeenteraadsverkiezingen circa 5% lager (zou zijn) geweest en de uitslag ook anders, (omdat) (p)artijen met veel tegenstanders onder hun kiezers/veel jonge kiezers (…) van die combinatie (hebben) geprofiteerd.’ De Hond stelde verder dat ‘kiezers die tegen wilde stemmen bij het referendum (…) gemotiveerder (waren) dan de voorstemmers.’
Onvrede zou mobiliseren: relatief zouden ontevredenen vaker naar de stembus gaan dan tevreden burgers. Daardoor zou de opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 hoger zijn geweest dan zonder referenda. Maar klopt dit? Was de opkomst onder tegenstanders van een wetsvoorstel inderdaad hoger dan onder de voorstanders? En in het kader van het Wiv-referendum: had het samenvallen van het referendum met de gemeenteraadsverkiezingen door deze mobilisering van onvrede inderdaad een positief effect op partijen met een achterban die sceptisch stond tegenover de WiV?
Om met het antwoord op die vragen te beginnen: dat lijkt er niet op, maar toch week dit patroon af van de uitslagen in 2005 en 2016. Daarmee onderbouwen we enkele conclusies die Tom van der Meer op deze blog vlak na het WiV referendum al trok met enquêtegegevens die rond het WiV-referendum zijn verzameld.
Komen tegenstanders vaker naar de stembus dan voorstanders?
In de bundel Nederlanders en Europa, het referendum over de Europese grondwet, wordt kort ingegaan op de opkomst. Wat zouden niet-stemmers hebben gestemd, als ze waren verplicht naar de stembus te gaan? Die niet-stemmers geven vooral aan dat ze niet weten wat ze zouden hebben gestemd, blanco zouden hebben gestemd, of tegen zouden hebben gestemd. Van een massale steun voor die Europese Grondwet onder niet-stemmers was geen sprake.
In de bundel over het Oekraïne referendum wordt eenzelfde conclusie getrokken: tegenstanders van het verdrag hebben minder vaak gestemd dan voorstanders. ‘Het idee dat vooral felle tegenstanders de uitslag hebben bepaald en dat de zwijgende meerderheid eigenlijk voor het verdrag was, klopt dus niet.’
Vrij kort na het Wiv-referendum in maart kwam De Hond tot een ietwat verwarrende uitspraak. ‘En in die gemeenten zagen we iets wat we ook bij het Oekraïne referendum zagen: tegenstemmers kwamen meer op dan voorstemmers.’ Nu waren er inderdaad bij dat referendum meer tegenstemmers dan voorstemmers, maar tegenstanders kwamen helemaal niet meer op dan voorstanders. Integendeel.
Uiteraard kan het zo zijn dat het bij het voorlopig laatste referendum over de WiV allemaal anders was. Mogelijk dat dit keer voorstanders het inderdaad relatief vaker lieten afweten. Maar de gegevens uit het Nationaal Referendum Onderzoek van 2018 ondersteunen dat idee niet: net als in 2005 en 2016 stemden in 2018 juist voorstanders relatief vaker dan de tegenstanders.
Figuur 1: Opkomst naar opvattingen over de WiV (gewogen cijfers, alle kiezers, N = 2224)
(bron van de figuur: Het Wiv-referendum; Nationaal Referendum Onderzoek 2018, p. 30)
Profiteerden sommige partijen van de mobiliserende werking van het referendum?
Met die constatering komt de bewering dat het referendum van 2018 wellicht een grote invloed heeft gehad op de uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen in een ander licht te staan. Als voorstanders relatief vaker gaan stemmen, hebben dan partijen die voor de WiV waren daarvan dan geprofiteerd? Om wederom met de conclusie te beginnen: nee.
Om een effect te hebben op de uitslag, moeten kiezers die anders niet van plan waren geweest te stemmen nu wel hun stem uitbrengen. Zijn er aanwijzingen dat dit gebeurd is? Als we kiezers op hun woord moeten geloven in ieder geval niet. Aan de kiezers die zowel bij gemeenteraadsverkiezingen als voor het referendum konden stemmen is gevraagd wat ze zouden hebben gedaan als er geen referendum, respectievelijk als er geen gemeenteraadsverkiezingen zouden zijn geweest. Uit hun antwoorden blijkt dat de meesten hoe dan ook zouden zijn gaan stemmen en dat maar heel weinig mensen naar de stembus zijn gegaan omdat er een referendum werd gehouden.
Tabel 1: wat zouden de opgekomen kiezers hebben gedaan als er geen raadsverkiezingen of als er geen referendum was geweest? (gewogen cijfers, alleen kiezers die aan beide verkiezingen konden deelnemen)[1]
Wat als er geen gemeenteraadsverkiezingen waren geweest?
Maar de uitslag in gemeenten waar geen raadsverkiezingen werden gehouden, laten die dan wel zien dat tegenstanders gemotiveerder waren en dit keer relatief vaker naar de stembus zouden zijn gegaan? Het verschil in opkomst en uitslag was inderdaad opvallend. De opkomst was in die gemeenten lager als gevolg van het wegvallen van de mobiliserende werking van de gemeenteraadsverkiezingen. Bovendien trokken die gemeenteraadsverkiezingen juist voorstanders van de WiV naar de stembus. Het kan zo zijn, dat zonder gemeenteraadsverkiezingen de tegenstanders van de wet dit keer vaker naar de stembus zouden zijn gegaan dan de voorstanders.
Een eerste aanwijzing daarvoor is te vinden in volgende tabel. Daarin staan degenen die hoe dan ook naar de stembus zijn gegaan om te stemmen bij het referendum tegenover degenen die daar alleen maar dankzij de gemeenteraadsverkiezingen zijn gaan stemmen. Die eerste groep lijkt op de groep stemmers in de gemeenten waar geen verkiezingen werden gehouden. Onder die groep is het aantal tegenstanders van de WiV groter dan onder de tweede groep.
Tabel 2: (voorgenomen) stemgedrag van degenen die hoe dan ook, of alleen dankzij de gemeenteraad zouden stemmen (gewogen cijfers, alleen kiezers die aan beide verkiezingen konden deelnemen).
Het lijkt er op dat in gemeenten zonder raadsverkiezingen ten opzichte van gemeenten waar wel verkiezingen waren, de tegenstanders vaker naar de stembus dan de voorstanders. Maar was dat in absolute zin ook zo? Gingen in gemeenten waar geen raadsverkiezingen werden gehouden tegenstanders vaker naar de stembus dan voorstanders? In de eerdergenoemde Blog van Tom van der Meer wijst hij er al op dat de verschillen in de referendumuitslag tussen gemeenten met en zonder raadsverkiezingen sowieso klein zijn.
Een antwoord op die vraag gebaseerd op enquêtegegevens is noodzakelijkerwijs gebaseerd op kleine aantallen (er zijn ongewogen minder dan 200 respondenten uit die gemeenten), maar ook bij die groep blijken voorstanders iets vaker te stemmen dan tegenstanders. Er waren in deze gemeenten gewoon veel minder voorstanders. Er is dus vooralsnog geen enkele aanwijzing dat tegenstanders van een wetsvoorstel vaker stemmen dan voorstanders.
Conclusies
De gemeenteraadsverkiezingen mobiliseerden relatief vaker mensen die de WiV steunden. Het referendum mobiliseerde op zichzelf nauwelijks. Mede daardoor was de uitslag in gemeenten waar geen raadsverkiezingen werden gehouden ietsje duidelijker afgetekend: in die gemeenten was de tegenstand relatief iets groter. Desondanks stemden ook in die gemeenten voorstanders van de WiV vaker dan tegenstanders.
Ondanks de mobiliserende werking van de gemeenteraadsverkiezingen ten gunste van de WiV viel de uitslag negatief uit voor de wetgever, omdat er nu eenmaal geen grote steun was voor dit wetsvoorstel. Daarmee past het laatste referendum in een rij van drie referenda die paradoxaal genoeg vooral steun voor regeringsvoorstellen mobiliseerde. Dat het referendum tegenstand oogstte kwam omdat de wetgever niet in staat was geweest de bevolking in meerderheid te overtuigen van het voorgenomen beleid.
[1] Nu moeten we die antwoorden wel met een korrel zout nemen. Als dit een goede voorspeller zou zijn van gedrag, zou de opkomst in gemeenten waar helemaal geen raadsverkiezingen werden gehouden immers veel hoger zijn geweest.
Geef een reactie
Je moet inloggen om een reactie te kunnen plaatsen.