Het geheim van 101 jaar SGP

De Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP) trakteerde op 29 oktober in de Eerste Kamer, omdat ze deze maand de langst bestaande partij ooit in de Nederlandse politieke geschiedenis is geworden. Dan heeft zij de Anti-Revolutionaire Partij (ARP) ingehaald. Die werd opgericht in 1879 en ging in 1980 op in het CDA. Wat is het geheim van de SGP dat zij het al ruim 101 jaar heeft weten vol te houden?

Interne beroeringen

De SGP kwam deze zomer in het nieuws met de aan haar verbonden Stichting Vormingsactiviteiten Oost-Europa. De aanleiding was de manier waarop het stichtingsbestuur om was gegaan met een medewerker die kritiek had geuit op het functioneren van de stichting. Dat was nog eens opvallend voor een partij die “normaal zo rustig” (De Telegraaf) en “doorgaans zo bedaard” (Trouw) zou zijn.

Maar zo rustig en bedaard is de geschiedenis van de SGP niet geweest. Tientallen jaren woedde er een discussie over de politieke rol van vrouwen, vooral nadat in de jaren tachtig enkele lokale SGP-afdelingen vrouwen als lid hadden toegelaten. Verschillende hoofdbestuursleden zijn in de loop der tijd erom opgestapt. De discussie luwde pas nadat de SGP in 2006 vrouwen als lid toeliet en in 2013 formeel erkende vrouwelijke kandidaten niet te kunnen weigeren. En de SGP was al eerder het toneel van felle conflicten. Dominee Abma, van 1961 tot 1985 partijleider, kreeg zelfs het verwijt “godslasteraar” en “vijand van Gods volk” te zijn, omdat hij volgens een deel van de staatkundig-gereformeerde achterban Gods woord niet afdoende zou volgen. En na de Tweede Wereldoorlog circuleerden er brochures met titels als “De vruchten der partijdictatuur”, met kritiek op de wijze waarop het hoofdbestuur om was gegaan met leider-oprichter dominee Kersten. Die was immers gezuiverd, omdat hij zich te passief had opgesteld ten opzichte van de Duitse bezetting. Kortom: de ogenschijnlijk zo bezonnen en gelijkmoedige SGP heeft dus stevige interne beroeringen gekend.

Een trouwe achterban

In het Nederlandse kiesstelsel met evenredige vertegenwoordiging zonder kiesdrempel kunnen kleine partijen als de SGP (alleen in 1933 behaalde ze meer dan 2,5% van de stemmen) in het parlement komen. Het is evenwel een knappe prestatie dat de SGP ruim een eeuw heeft kunnen overleven met vaak twee à drie zetels in de Tweede Kamer. Hoeveel partijen zijn er al gesneuveld, vaak al voordat ze zich hebben kunnen registreren voor verkiezingsdeelname? Het geheim van de SGP zit’m in de redelijk loyale kiezersachterban. SGP-oprichter Kersten had vanaf het begin van de twintigste eeuw een groep orthodoxe protestanten verspreid over een strook lopend van het Zeeuwse tot Overijsselse platteland aaneen weten te smeden door de vorming van een kerkgenootschap (de Gereformeerde Gemeenten), door leiding te geven aan verzet tegen de vaccinatieplicht, verzekeringsplicht en stemplicht (vooral voor vrouwen), en door de stichting van eigen onderwijs. Zo stond hij aan de basis van een nationaal netwerk van organisaties dat de reformatorische bevolkingsgroep afzonderde, ook toen het vanaf de jaren zestig in Nederland makkelijker werd om als individu een eigen weg in te slaan. Het Utrechtse museum Catharijneconvent liet onlangs zien hoe dit zuiltje met haar eigen religieuze-culturele praktijken nog altijd bestaat. Alle andere partijen kunnen tegenwoordig niet (meer) bogen op zo’n trouwe ‘verzuilde’ achterban.

Aanpassing

Dankzij de loyaliteit van de achterban heeft de SGP concurrentie van andere partijen zoals de Boerenpartij en de (voorlopers van) ChristenUnie en CDA goeddeels het hoofd kunnen bieden. Een eigen zuiltje heeft dus interne conflicten niet kunnen voorkomen, ook al konden de leidende dominees lange tijd discussies in de eigen rijen smoren. Ook heeft een eigen zuiltje niet kunnen voorkomen dat de SGP tussen 1981 en 2006 kampte met een dalende kiezerssteun. Gelet op het bovengemiddelde geboorteniveau in reformatorische kring betekent dat niet iedereen uit het SGP-zuiltje de partij trouw is gebleven. Na 2006 heeft de SGP weer kiezers weten te winnen. Dat komt mede doordat ze haar werkwijze en standpunten heeft aangepast aan: jongeren hebben meer ruimte gekregen in de partij, de partij schuwt niet langer radio en tv, vrouwen mogen lid zijn, ze verzet zich niet meer tegen staatsinmenging in de economie, ze omarmt nu de Joodse staat, ze wijst de Europese Unie niet meer af en accepteert democratie ruimhartiger. Groepen die wél hebben willen vasthouden aan de vroegere procedures en stellingnames zijn te klein geweest om zelfstandig een Kamerzetel te bemachtigen. Daarnaast profileert de SGP zich ten opzichte van ChristenUnie en CDA als cultureel-economisch rechts en ethisch principieel. En door haar ondersteunende rol bij het minderheidskabinet-Rutte I (2010-2012) heeft ze laten zien dat ze ook als kleine partij toch invloed kan uitoefenen op het regeringsbeleid. Dat versterkt haar huidige relatieve electorale aantrekkelijkheid, deels ook buiten de eigen achterban.

De toekomst

De SGP heeft vooral zolang kunnen bestaan door een redelijk trouwe kiezersachterban, gevormd in en deels bijeengehouden door een eigen zuiltje. Wil de partij zich in de toekomst electoraal handhaven, dan vraagt dat wel om verdere aanpassing. De interne gezagsgetrouwheid in de zuil en de partij lijkt namelijk af te nemen. Protest tegen de zittende voorzitter zwelt bijvoorbeeld aan, omdat die als voormalige wethouder al dertien  jaar wachtgeld geniet. En volgens de nodige SGP-ers zou ook het bestuur van bovengenoemde stichting vormingsactiviteiten Oost-Europa zijn biezen moeten pakken. Een opener bestuurscultuur zou daarop het antwoord moeten zijn. Zo’n cultuur vraagt niet alleen van het bestuur om transparant om te gaan met conflicten, die elke partij nu eenmaal wel eens meemaakt. Zo’n cultuur vraagt ook om meer inhoudelijke discussie. Dat begint ook te komen. Jongeren roerden zich op het partijcongres over het verkiezingsprogramma. En het partijblad De Banier liet laatst verschillende meningen over de stikstofproblematiek zien. Met meer mogelijkheden om zich binnen de partij te laten horen, zou de steeds hoger opgeleide achterban kunnen worden verleid de partij trouw te blijven.

Hans Vollaard en Gerrit Voerman zijn de redacteuren van Mannen van Gods Woord: De Staatkundig Gereformeerde Partij 1918-2018 (Uitgeverij Verloren).