In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 17 maart is het P-woord weer te horen: populisme. Lijsttrekkers beschuldigen elkaar geregeld van populisme, terwijl anderen het als een eretitel zien. Als we populisme zeggen, denken we al gauw aan de usual suspects zoals de PVV en Forum voor Democratie (FvD). Maar hoe zit het met de andere partijen? De SP wordt vaak bestempeld als populistische partij, maar daar is ook onenigheid over in de wetenschappelijke literatuur. Ook Mark Rutte (VVD) impliceerde na de verkiezingen in 2017 dat hij een ‘goede populist’ is. Jesse Klaver’s GroenLinks wordt regelmatig als populistisch gezien. Maar hoe populistisch zijn eigenlijk de partijen die nu Tweede Kamer zitten? Wij onderzochten dat op basis van nieuwe data.
Het populisme van partijen doet er toe omdat het ons iets kan vertellen over de dimensionaliteit van het Nederlandse partijlandschap. Populistische partijen kunnen daarnaast de representatie van mensen met een lager opleidingsniveau en een lager inkomen verbeteren, terwijl ze juist slecht nieuws zijn voor minderheidsrechten en scheiding der machten.
Populisme
Populisme wordt in de wetenschappelijke literatuur omschreven als een ideologie die een vermeende morele tegenstelling tussen ‘het goede volk’ en ‘de slechte elite’ centraal zet. Het volk wordt daarbij als een homogeen geheel gezien dat één algemene wil deelt. Vaak wordt populisme een tweedelig concept gezien met populisten aan ene kant en niet-populisten aan de andere kant. Wij stellen echter dat populisme veel beter gezien kan worden als een spectrum waar partijen hoger of lager op kunnen scoren. Eerder onderzoek toonde al aan dat je de mate van populisme van kiezers kunt plaatsen op een continue schaal. In onze studie doen wij datzelfde voor politieke partijen. Pas als we populisme op een spectrum meten kunnen we uitspraken doen over welke partij eigenlijk populistischer is dan de andere. Ook kan je dan de mate van populisme onder partijen in verschillende landen met elkaar vergelijken.
Populisme precies meten
Wij hebben in 2018 een expert survey gedaan waarin honderden politicologen uit 25 Europese landen gevraagd werden om de politieke partijen in hun land op een aantal eigenschappen te taxeren. Het vernieuwende aspect van de Populism and Political Parties Expert Survey is dat wij experten niet alleen vroegen partijen te beoordelen op de gebruikelijke ideologische aspecten zoals herverdeling of immigratie, maar ook het niveau van populisme in te schatten aan de hand van vijf items (zie Tabel 1). Deze vijf verschillende aspecten meten samen het onderliggend concept populisme, zoals wij in ons artikel aantonen. Door populisme op deze manier te meten kunnen wij het onderscheiden van andere eigenschappen die soms met populisme in verbinding worden gebracht maar volgens de gangbare definitie niet populisme pur sang zijn, zoals gepersonaliseerd leiderschap of het beroep doen op emoties.
| Anti-elitisme | ‘Anti-elite opvattingen’ |
| Ondeelbaar volk | ‘Het gewone volk is ondeelbaar (d.w.z. het volk wordt als homogeen beschouwd)’ |
| Algemene wil | ‘De belangen van het gewone volk zijn eenduidig (d.w.z. een ‘algemene wil’)’ |
| Volkcentrisme | ‘Soevereiniteit moet uitsluitend bij het gewone volk liggen (d.w.z. het gewone volk, en niet de elites, moet het laatste woord hebben in de politiek)’ |
| Manicheïstisch wereldbeeld | ‘Politiek is een morele strijd tussen goed en kwaad’ |
Tabel 1. Expert survey items om populisme te meten
Hoe populistisch zijn de Nederlandse partijen
Figuur 1 Populisme van Nederlandse partijen
Figuur 1 toont het gemeten niveau van populisme voor de 13 Nederlandse partijen die momenteel in de Tweede Kamer zitten. De grijze stippen op de achtergrond tonen de verdeling van politieke parttijen in de 24 landen in onze data. Op de horizontale x-as meten we de links-rechts positie van politieke partijen (hoe lager de score des te linkser de partij is en vice versa). Op de verticale y-as plaatsen we de partijen op de populisme schaal. De rode lijn toont het zogenaamde curvilineaire verband tussen de links-rechts positie en populisme. Met andere woorden: populisme is vooral (maar niet uitsluitend) te vinden op de uiterst-linkse en uiterst-rechtse polen van het Europese partijenlandschap. Deze dimensies lijken sterk op de kritisch-constructieve dimensie die Simon Otjes op deze blog beschreef.
Uit Figuur 1 blijkt ook dat de PVV en de FvD de meest populistisch partijen in het Nederlandse partijsysteem zijn. Sterker nog, de PVV is de meest populistische partij van Europa volgens onze data. De PVV en FvD worden vergezeld door partijen zoals de Alternative für Deutschland, Marine Le Pen’s Rassemblement National en Matteo Salvini’s Lega in het uiterst rechtse, populistische kwadrant. Met de interactieve data app op onze website kan je de posities van partijen in andere Europese landen zelf bekijken.
De mate van populisme van de SP van Liliane Marijnissen is een stuk lager dan die van de PVV en FvD, maar nog steeds aanzienlijk hoger dan die van de meeste partijen in Nederland. De populisme score van de SP (6,5 op de 11-puntsschaal van 0 tot 10) verklaart waarom wetenschappers het oneens waren of de SP populistisch is of niet: de SP is tamelijk populistisch, maar minder dan de PVV en FvD. Samen met het Italiaanse Forza Italia is de SP een grensgeval van populisme. De toegevoegde waarde van populisme op een spectrum te meten blijkt ook als we naar 50Plus, de Partij voor de Dieren (PvdD) en DENK kijken. Hoewel zij niet sterk populistisch te noemen zijn liggen hun populisme scores een stuk hoger dan de andere partijen. Dit suggereert dat de ideologie van deze partijen wel degelijk populistische elementen bevat. Ondanks het gegeven dat Jesse Klaver er regelmatig van beticht populistisch te zijn, is de mate van populisme van GroenLinks volgens onze data laag. Wel scoort GroenLinks redelijk hoog op gepersonaliseerd leiderschap (zie de data app).
Conclusie
Populisme is dus zeker aanwezig in de Nederlandse partijpolitiek. Tegelijkertijd toont onze data aan dat een hoge mate van populisme enkel op de linkse en rechtse flanken te vinden is. Net als in andere Europese landen zijn het de uiterst rechtse partijen in Nederland die het hoogste op populisme scoren. Het lage niveau van populisme van de meeste gevestigde partijen strookt bovendien met eerdere bevindingen dat populisme van radicalere partijen niet ‘besmettelijk’ is.
Interactieve data app
Op onze website www.poppa-data.eu kunt u met de interactieve data app ook zelf grafiekjes maken van de partijplaatsing van 250 partijen in 25 Europese landen voor 16 verschillende partijeigenschappen. Wij wensen u alvast veel plezier daarmee!
“File:Lilian Marijnissen tijdens een toespraak in Rotterdam over rechtvaardigheid.jpg” by Peter van der Sluijs is licensed under CC BY-SA 4.0
Dag Stuk-Rood-Vlees,
Zouden jullie de hyperlinks in jullie artikelen kunnen onderstrepen? Ik kan ze als kleurenblind persoon niet herkennen en moet speciale software inzetten om ze vinden. Alvast bedankt!
Gr.
Een kleurenblinde