Hongarije: Een electorale autocratie binnen de EU

In weinig landen gaat de democratie zo snel achteruit als in Hongarije. Het jaarlijkse rapport van Varieties of Democracy classificeert het land inmiddels als een electorale autocratie, de eerste EU-lidstaat die niet voldoet aan de minimale kwalificaties voor een democratie. In weinig landen is de democratie zo snel geërodeerd als in Hongarije. Het figuur hieronder laat zien in welke landen het democratisch gehalte wezenlijk is gestegen (groen) of gedaald (oranje/rood). Turkije, Polen en Hongarije springen eruit.

Bron: V-Dem Democracy Report 2020

De kwalificatie van V-Dem is snoeihard, maar gebaseerd op een wereldwijd, grootschalig, en al langlopend academisch onderzoek naar de kwaliteit van de democratie in alle facetten. De Hongaarse premier Victor Orbán houdt zelf liever de term illiberale democratie aan dan electorale autocratie.

Toch trekt Orbán zich weinig aan van de diskwalificatie. Sterker, deze week zette Hongarije opnieuw een stap richting de democratische afgrond. Het Hongaarse parlement ging akkoord met een noodwet. Door die noodwet kan Orbán regeren per decreet, zonder tussenkomst van het parlement in reactie op de Corona-crisis. De noodwet geldt zo lang als daadkrachtig ingrijpen tegen de Corona-crisis nodig is. Het parlement zet zichzelf buitenspel.

Ontmanteling van tegenmachten

Dat is minder merkwaardig dan het lijkt. In het Hongaarse parlement heeft Fidesz, de partij van Orbán, een gekwalificeerde (tweederde) meerderheid van de zetels. Wat deze week gebeurt in Hongarije is niet zozeer een parlement dat zichzelf opzijschuift, maar een politieke partij die een tegenmacht ontmantelt.

Dat is het dominante patroon geweest in de Hongaarse democratie sinds 2010. Fidesz heeft in het afgelopen decennium de ene na de andere tegenmacht uitgeschakeld. Fidesz paste het kiesstelsel aan zodat het met een minderheid van de stemmen een supermeerderheid in het parlement kon behalen. Fidesz zegde buitenlandse non-gouvernmentele organisaties de wacht aan. Fidesz koloniseerde staatsmedia en legde vrije media aan banden. De basis voor veel van deze aanpassingen werd al vroeg gelegd, toen Fidesz de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht ondermijnde en het Hongaarse hooggerechtshof vol plantte met eigen politieke benoemingen.

Door het uitschakelen van tegenmachten, erodeerden Orbán en zijn partij de Hongaarse democratie stapsgewijs. Dit is precies terug te zien in de data van V-Dem (zie Figuur 2).

Al die stappen zijn geen plannen geweest die Orbán de kiezers had voorgelegd voordat hij aan de macht kwam. Maar het wel desondanks beleid dat hij rap doorvoerde zodra hij de macht had en kans kreeg. Het verschaft Fidesz meer mogelijkheden om beleid door te voeren, maar ontneemt oppositie de kans om een positie te verwerven.

Geen tegenmacht, maar machtsaccumulatie

Juist tegenmacht is een belangrijk onderdeel van de democratie, zoals de Franse filosoof Pierre Rosanvallon niet nalaat te benadrukken.

Het is echter geen toeval dat de democratie in Hongarije onder druk staat, net als in landen als Polen en Turkije. Stuk voor stuk zijn het landen waar een electorale minderheid door het politieke systeem alle macht in handen gelegd kan krijgen. Daar zit een probleem. “The accumulation of too much power in the hands of an incumbent, appears to be a persistent threat to democratic stability”, aldus de politicoloog Milan Svolik. Dat is nu precies wat er gebeurd is in Hongarije. Door een combinatie van evenredigheid en kiesdistricten kreeg Fidesz in 2018 met 49% van de stemmen en in 2014 met zelfs 44% van de stemmen ruim tweederde van de zetels in het parlement.   

Het kiesstelsel geeft Fidesz zodoende de kans (het gebrek aan tegenmacht) en de prikkel (het versterken van de eigen positie) om democratische procedures naar de hand te zetten. De politieke meerderheid, die eigenlijk een electorale minderheid is, kan de eigen positie structureel versterken. En dat doet ze ook: via kieswetten, via parlementaire procedures, of door rechters en media te knechten.

Wat nu?

De vraag is of de Europese Unie het zal aandurven om maatregelen te nemen tegen Hongarije. Weliswaar heeft de Europese Volkspartij – de samenwerking tussen christendemocratische partijen in Europa – in 2019 na lang dralen het lidmaatschap van Fidesz opgeschort. Maar voor politici in landen als Polen en Slowakije is Orbán als voorbeeld gaan dienen.