Is de Alternative für Deutschland (AfD) populistisch radicaal rechts?

De laatste jaren is er veel gediscussieerd over populistisch radicaal rechtse partijen. Vooral sinds de verkiezingen voor het Europees Parlement in mei vorig jaar – waarbij partijen als het Franse Front National (FN) en de Britse United Kingdom Independence Party (Ukip) grote successen boekten – lijkt het aantal nieuwsberichten over deze partijfamilie exponentieel te zijn toegenomen. Eén van de partijen die vaak in één adem wordt genoemd met partijen als FN en Ukip is de Duitse Alternative für Deutschland (AfD). Maar is dit wel terecht? Kan de AfD worden bestempeld als een populistisch radicaal rechtse partij?

In een vorige week online gepubliceerd artikel (paywall) gaat de Duitse politicoloog Kai Arzheimer op deze vraag in. Arzheimer onderwerpt het Europese verkiezingsprogramma uit 2014, de website en de Facebookpagina van de partij aan een uitvoerige analyse en richt zich daarbij op de vraag of de partij nativistisch, populistisch en eurosceptisch is. Nativisme is een combinatie van nationalisme en xenofobie en kan worden gezien als een ideologie die stelt dat non-native elementen (personen, ideeën en beleid) een gevaar vormen voor de homogene natiestaat. Populisme is de boodschap dat het pure volk wordt uitgebuit door een corrupte elite, en euroscepsis houdt een negatieve houding tegenover Europese integratie in. Arzheimer maakt een onderscheid tussen ‘harde’ euroscepsis (een principiële afwijzing van Europese integratie en dus ook een afwijzing van het EU-lidmaatschap) en ‘zachte’ euroscepsis (een afwijzing van de huidige gang van zaken in de EU en de ontwikkeling richting een steeds hechtere Unie).

Rechts en zacht eurosceptisch maar niet nativistisch of populistisch

Als eerste vergelijkt Arzheimer aan de hand van een computergestuurde tekstanalyse het verkiezingsprogramma van de AfD met de programma’s van de andere Duitse partijen. Uit deze analyse blijkt dat de partij behoorlijk rechts is: net iets rechtser dan de liberale FDP, maar iets minder rechts dan de CSU (Beierse regionale partij en zusterpartij van Angela Merkels CDU) en de extreemrechtse NPD. Eerste conclusie: de partij is behoorlijk rechts.

Als volgende stap is Arzheimer de partijdocumenten preciezer gaan bestuderen om vast te stellen in welke mate ze nativistisch, populistisch en eurosceptisch zijn. Hij komt tot de conclusie dat de partij nauwelijks nativistisch is. Hoewel de AfD het belang van christelijke westerse waarden benadrukt, niet wil dat Turkije bij de EU komt, en behoorlijk kritisch is met betrekking tot immigratie, slaat de partij een sterk verzoenende toon aan. De AfD pleit voor een humaan asielsysteem en is tegen een te restrictief immigratiebeleid. De partij is dus behoorlijk streng op het vlak van immigratie en integratie, maar kan volgens Arzheimer niet worden omschreven als nativistisch.

Dan populisme. De AfD is behoorlijk kritisch op ‘Brussel’ en de gevestigde politieke partijen. Politici van gevestigde partijen worden door sommige AfD-leiders neergezet als hebzuchtige, luie en incompetente lui die achter het geld van de gewone belastingbetaler aanzitten. Andere AfD-politici zijn wat genuanceerder. Zij komen echter vaak ook tot de conclusie dat de gevestigde orde niet naar de gewone burger luistert en alleen aan zichzelf denkt. Toch, zo stelt Arzheimer, kunnen we de partij niet populistisch noemen. De partij besteedt namelijk nauwelijks aandacht aan corruptie en spreekt niet in termen van ‘de elite’ of ‘de politieke klasse’.

De AfD is duidelijk geen harde eurosceptische partij, aldus Arzheimer. De partij is tegen de huidige muntunie, maar wil niet uit de EU stappen. De AfD wil dat de lidstaten meer verantwoordelijkheid krijgen en dat alles wat op nationaal niveau opgelost kán worden ook op het nationale niveau dient te worden opgelost (het principe van subsidiariteit). Maar tegelijkertijd wil de partij de EU niet reduceren tot slechts een vrijhandelszone. De partij erkent dat veel zaken (bijvoorbeeld buitenlands en veiligheidsbeleid) beter op Europees niveau opgelost kunnen worden. De AfD kan daarom het best worden omschreven als een zacht eurosceptische partij.

Op naar meer nativisme en populisme?

Hoewel ik vind dat Arzheimer een mooie analyse heeft uitgevoerd, vraag ik me af of ik op basis van zijn bevindingen tot dezelfde conclusies zou komen. In zijn conclusies met betrekking tot de links/rechts-positie van de partij en haar zacht eurosceptische karakter kan ik me helemaal vinden, maar bij zijn conclusies over nativisme en populisme heb ik mijn twijfels. Ik zou liever niet in termen van wel of niet nativistisch/populistisch willen spreken, maar het willen hebben over mates van gradatie. Partijen kunnen meer of minder nativistisch/populistisch zijn. De partij is niet zo nativistisch als FN of Ukip, maar door de nadruk op restrictievere immigratiewetgeving wel weer een stuk nativistischer dan de meeste andere partijen in Duitsland. Hetzelfde geldt voor populisme. De AfD is misschien niet zo duidelijk populistisch als de PVV of bijvoorbeeld het Vlaams Belang. Maar met haar kritiek op de gevestigde partijen die niet naar de kiezers luisteren is de partij toch in veel sterkere mate populistisch dan vrijwel alle Europese middenpartijen…

Het wordt spannend hoe de partij zich de komende tijd gaat ontwikkelen. De AfD bestaat eigenlijk uit twee groepen: aan de ene kant de gematigde professoren (zoals Lucke) die niet zo sterk nativistisch en populistisch zijn, en aan de andere kant de wat radicalere prominenten (zoals Pretzell) die dat juist wel zijn. De frictie tussen deze twee groepen kwam de laatste maanden al duidelijk naar voren als gevolg van de successen van Pegida (Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes). Moet de partij zich sympathiek opstellen tegenover deze protestbeweging of juist niet? Hierover verschillen de meningen binnen de partij sterk. De gematigde stroming wil deze beweging op afstand houden uit angst met extreemrechts te worden geassocieerd. De radicalen zien juist een mogelijkheid tot vruchtbare samenwerking met een club mensen die soortgelijke zorgen heeft over immigratie en de manier waarop politiek wordt bedreven in Berlijn. De AfD is nog jong en kneedbaar. Welke van de twee stromingen zal de komende tijd de boventoon gaan voeren?