Transparantie is een toverwoord onder beleidsmakers. De overheid heeft er een heel programma uitgeschreven hoe transparantie bijdraagt aan vertrouwen in de overheid. De nationale ombudsman, Alex Brenninkmeijer, noemt transparantie zelfs “essentieel voor het vertrouwen” en “onontbeerlijk voor betrokkenheid van burgers bij de samenleving”. Openheid over procedures en inhoud zou immers zorgen voor publiek vertrouwen dat besluitvorming eerlijk verloopt.
Dat klopt maar ten dele.
Transparantie en incompetente politici
Onderzoeker Stephan Grimmelikhuijsen (UU) heeft het verband tussen transparantie en vertrouwen uitgezocht in een reeks experimenten (dissertatie). Eén van zijn studies richtte zich op transparantie in de lokale politiek (finale studie hier achter paywall; congrespaper hier). In een experiment werden 156 respondenten willekeurig opgedeeld in drie groepen die elk een verslag te lezen kregen over besluitvorming in Utrecht: de eerste groep kreeg een volledig transcript, de tweede een samenvatting, de derde geen informatie over het proces. Hij vindt vervolgens dat transparantie het beeld stimuleert dat de gemeenten eerlijk zijn, maar het beeld ondermijnt dat lokale politici competent zijn.
Grimmelikhuijsen concludeert: “There seems to be a gap between public expectations of rational decision-making whilst the reality that transparency discloses is much more chaotic and reveals public decision-making as ‘muddling through’.” Juist doordat transparantie laat zien dat politiek geen verheven proces is en politici niet inherent competenter zijn dan mensen als u en ik, doet het afbreuk aan ons beeld van de competentie.
Goed tegen machtsmisbruik, geen wondermiddel voor vertrouwen
Dat betekent niet dat transparantie geen groot goed is in een moderne democratie. Democratie is immers geïnstitutionaliseerd wantrouwen. Brenninkmeijer noemt transparantie “een belangrijk middel om machtsmisbruik tegen te gaan”. Grimmelikhuijsen stelt in een interview met Binnenlands Bestuur: “Mijn stelling is dat transparantie ook van belang is voor het afleggen van verantwoordelijkheid en als democratische waarde. Vaak wordt transparantie in woord beleden als een soort wondermiddel voor meer vertrouwen. Dat hoeft dus niet zo te zijn.”
De kloof is niet groot genoeg
Het onderzoek van Grimmelikhuijsen laat zien dat meer openheid over het politieke proces niet goed is voor ons beeld over de competentie van politici. Openheid leidt tot demystificatie: naar mate politici meer van zichzelf laten zien, verdwijnt het natuurlijke ontzag voor de dames en heren Excellentie. Politici doen al decennialang hun best om de burger te laten zien hoe gewoon ze eigenlijk wel niet zijn, met als merkwaardig dieptepunt het verkiezingsdebat in 2002 tijdens de pauze van de finale van de Soundmixshow van Henny Huisman op RTL4. Hoe meer politici laten zien dat ze werkelijk niet zo veel van ons verschillen, hoe minder ontzag we voor hen zullen hebben.
Vanuit democratisch oogpunt is dit prima. Maar het vertrouwen in de politiek wordt ondermijnd doordat de kloof tussen burgers en politiek niet groot genoeg is.
Is het voor studenten aan de UvA mogelijk om gratis aan de paper van Grimmelikhuijsen te komen? Ik zou de studie graag gebruiken voor een opdracht. Alvast dank!