Is de Nederlandse ‘suikertaks’ wel zo’n goed idee?

Sinds dit jaar is in Nederland de zogenaamde ‘verbruiksbelasting alcoholvrije dranken’ verhoogd. Volgens de Rijksoverheid zou dit ervoor moeten zorgen dat “mensen eerder kiezen voor gezondere dranken, zoals water”. In de volksmond wordt deze gezondheidsmaatregel veelal een ‘suikertaks’ genoemd, hoewel dit niet helemaal klopt; ook light-frisdranken, waar geen suiker in zit, worden bijvoorbeeld extra belast. Zuiveldranken met suiker, zoals chocolademelk, vallen daarentegen buiten de maatregel, net als niet-vloeibare producten die bomvol suiker zitten. Hierin verschilt het dus bijvoorbeeld van de sugar drinks industry levy uit het Verenigd Koninkrijk, waar de prijsverhoging wordt bepaald door de hoeveelheid suiker in een product.

Op z’n zachts gezegd is de Nederlandse maatregel niet populair. Waar gezondheidsprofessionals al lange tijd pleiten voor een suikertaks volgens het Engelse of Franse model, krijgt de huidige vorm weinig bijval vanuit deze groep. Gezondheidsvoordelen zouden namelijk nauwelijks worden bereikt door de prijsverhoging, die vooral tot het spekken van de staatskas zou leiden. Bovendien wordt het ook niet écht aantrekkelijker gemaakt om een gezonder alternatief te nemen, aangezien veel alternatieven (zoals suikerarme dranken) even zwaar worden aangepakt. Als je nu dus toch nog iets anders dan water wil drinken, kom je waarschijnlijk alsnog uit bij je oude vertrouwde colaatje of energy drink.

Ook bij burgers valt de maatregel niet in de smaak. Bij sommigen leeft het idee dat met de maatregel weer iets wordt afgepakt en dat ‘we straks helemaal niets meer mogen’. Op sociale media vliegen beschuldigingen van betutteling en bemoeizucht van instituties dan ook in het rond: “suikertaks is de huidige drift om voor anderen te willen bepalen wat wel en niet moet”, zegt een X-gebruiker; “Suikertaks op suikervrij (sic) producten. Vind je het vreemd dat mensen de overheid niet meer vertrouwen! Wat kunnen ze wel?!”, vraagt een ander zich af. En populistische politici springen met liefde bovenop dit sentiment, zoals Wilders, die de “doorgeslagen betutteldrift” zo snel mogelijk stop wil zetten.

Hoewel het nog te vroeg is om uitspraken te doen over de effectiviteit van de maatregel (twee maanden na invoering kan bijvoorbeeld gewenning van het kopen van frisdranken e.d. nog de boventoon voeren), zijn de eerste signalen niet positief. Maar, naast een discutabele effectiviteit op de gezondheid, speelt er nog een tweede probleem: de instituties die betrokken zijn bij een dergelijke gezondheidsmaatregel kunnen ook als minder legitiem gezien gaan worden.

In een recent gepubliceerd onderzoek confronteerden we respondenten met een voorstel voor een suikertaks of een verplichte wijziging van de samenstelling van suikerhoudende dranken – N.B. we hebben ons onderzoek uitgevoerd voordat er daadwerkelijk sprake was van de huidige maatregel. Zij werden daarna gevraagd naar hun vertrouwen in de betrokken instituties, of zij het idee hebben dat de instituties het beste met de burgers voorhebben, en of de perspectieven van de instituties overeenkomen met die van burgers. Vergeleken met respondenten in een controlegroep, die enkel lazen over interventies waarbij mensen meer keuzevrijheid hebben – informatievoorziening en nudges – waren respondenten uit de experimentele groepen over de gehele lijn negatiever: zij vertrouwen instituties minder, en denken dat deze niet het beste met burgers voorhebben en perspectieven hebben die ver afliggen van die van burgers.

In het onderzoek komt naar voren dat het vooral burgers met een niet-tertiair opleidingsniveau zijn waarbij de legitimiteit van de instituties daalt (zie Figuur 1). Een groep burgers, dus, bij wie anti-institutionalisme er sowieso al sterker voor zorgt dat ze gezondheidsinterventies niet accepteren. Dat wijst er dus op dat er een terugkoppelingseffect ontstaat, waarbij een afkeer van instituties en afkeer van hun interventies elkaar versterken.

Figuur 1 – Opleidingsverschillen in het effect van een voorstel voor een suikertaks op vertrouwen in instituties, het idee dat instituties het beste met burgers voorhebben, en waargenomen overeenkomsten tussen de perspectieven van burgers en instituties.

Dat er maatregelen genomen moeten worden om het overgewicht in Nederland terug te brengen is zeker, en een goed doordachte suikertaks zou daarbij kunnen helpen. Maar of het een goed idee is geweest om deze in te voeren zoals de Nederlandse overheid dit heeft gedaan, is zeer de vraag. Met name door de berichtgeving dat de maatregel enkel effectief is om geld op te halen voor de staatskas, is het goed denkbaar dat het anti-institutionalisme opwekt, wat er vervolgens voor kan zorgen dat de legitimiteit van andere maatregelen in twijfel wordt getrokken. Aan de betrokken instituties, dus, om zich te bezinnen op maatregelen die kunnen worden ingevoerd zonder dat deze hun legitimiteit ondermijnen. Deze studie toont bijvoorbeeld aan dat een suikertaks op minder weerstand kan rekenen als de opbrengsten van de maatregel worden ingezet om gezondheid in bredere zin te verbeteren. Daarnaast zou het nuttig kunnen zijn om burgers niet alleen te ‘straffen’ met een prijsverhoging, maar ook te ‘belonen’ met, bijvoorbeeld, een (overigens recent afgewezen) verlaging van btw op groente en fruit. Daarmee kan vanuit de instituties de boodschap worden verzonden dat het welzijn van de Nederlandse burger centraal staat in plaats van de Nederlandse staatskas.

Afbeelding: Coca-Cola glass bottle beside a glass of soda with ice cubes door Lukas Ballier (via Unsplash).