Is het referendum een wassen neus?

Nog geen jaar geleden werd het referendum ‘de bomgordel van de democratie’ genoemd, nu heet het referendum ‘een wassen neus’ te zijn. Het kan verkeren. Het referendum zou een wassen neus zijn omdat het niet-bindend is. Daardoor kunnen politici het ‘gemakkelijk’ negeren en heeft het verder geen impact. Maar klopt deze interpretatie wel?

Nee, ook een niet-bindend referendum heeft wel degelijk een gevoelige impact (al moeten we er ook niet hysterisch over doen). Als het echt een wassen neus was, dan zou het nieuwe kabinet de referendumwet ook niet zo snel weer willen intrekken, lijkt me. Concreet kan een niet-bindend referendum op minstens drie wijzen een impact hebben: (1) politiek (2) maatschappelijk en (3) juridisch (als in: op de wet zelf).

Politieke gevolgen: Nieuwe scheidslijnen, kabinet in verlegenheid

Dat een niet-bindend referendum verregaande politieke gevolgen kan hebben, zagen we al na het Oekraïne-referendum. Dat referendum lanceerde Thierry Baudet en zijn Forum voor Democratie (nu virtueel op 7 tot 9 zetels in de peilingen).

Het referendum kan ook de politieke verhoudingen op scherp zetten. Zo zou een sleepwet-referendum politiek explosief kunnen zijn: D66 is voor referenda en tegen sleepwet; de andere drie regeringspartijen zijn tegen referenda en voor sleepwet. Het zou ook buiten de regering voor een bijzondere dynamiek zorgen: Forum voor Democratie versus PVV (want: FvD was zeer actief, PVV bleef stil); GroenLinks versus D66 (want: de Jonge Democraten verzamelden wél mee handtekeningen; GroenLinks bleef stil)

Tot slot kan een referendumuitkomst politici in verlegenheid brengen – denk bijvoorbeeld maar aan Geenstijl dat Kees Verhoeven en Mark Rutte bleef achtervolgen. Daarmee kan het de geloofwaardigheid van bepaalde politici verlagen. Het kan ook de geloofwaardigheid van andere politici verhogen bij sommige kiezers (Baudet bijvoorbeeld).

Maatschappelijke gevolgen

Ook een niet-bindend referendum zorgt voor een verandering in de maatschappelijke verhoudingen. Een referendum kan onverwachte coalities creëren en de klassieke barrières en bubbels doorbreken. Zo staat Amnesty International bij de Sleepwet referendumactie aan dezelfde kant als Geenstijl. Bij het Oekraïne-referendum stond de Partij voor de Dieren bijvoorbeeld aan dezelfde kant als de PVV, hoewel beide partijen in de Tweede Kamer het nauwelijks met elkaar eens zijn.

Een referendum geeft maatschappelijke organisaties ook een extra drukkingmiddel. Tegen de Wiv was er veel protest, maar de wet werd -in de laatste fase- snel ingevoerd. De referendumactie lijkt tot gevolg te hebben gehad dat de Wiv expliciet in het regeerakkoord werd opgenomen. In die zin hebben de maatschappelijke organisaties die tegen de Wiv zijn nu al meer macht dan voor de referendumactie.

Juridische gevolgen: aanhouden of intrekken wet?

Dit is het criterium waar de meeste media naar kijken. Al te vaak wordt gedacht dat er maar twee opties zijn: wet behouden of weg ermee. In het geval van het Oekraïne-referendum is de redenering dan als volgt: Nederland neemt nog steeds deel aan het associatie-akkoord tussen Oekraïne en de EU, dus het referendum is genegeerd. Het referendum wordt dan geïnterpreteerd als bindend (associatie-akkoord weg!), de Oekraïne-bijsluiter wordt dan als een ‘inlegvelletje’ neergezet.

Daar kun je je vragen bij stellen. Onderhandelende lidstaten willen namelijk in de regel dat internationale verdragen vaag zijn: iedereen moet zich een winnaar kunnen noemen (zie bv. dit mooie onderzoek). De bijsluiter haalt een deel van die vaagheid weg door expliciet te maken hoe men het akkoord moet lezen. Hoe groot de praktische impact hiervan is, is nog onduidelijk. Nu kan ik me inderdaad voorstellen dat de initiatiefnemers ontevreden zijn met deze uitkomst (‘er gebeurde te weinig mee’), maar men kan niet ontkennen dat er ‘iets’ is gebeurd.

Juridische gevolgen: Aanpassen wet

Bij een niet-bindend referendum in een consensusdemocratie is de vervolgstap vaak: er wordt een stoel bijgeschoven aan de poldertafel, eentje voor ‘de publieke opinie’ (bv. in de vorm van de initiatiefnemers van het referendum).[1] Het aanpassen van de wet is dus een logischer gevolg van een niet-bindend referendum dan het aanhouden of intrekken ervan.

Het frame dat er niets is gebeurd met de uitslag van het Oekraïne-referendum, hebben de partijen ook aan zichzelf te danken. Zo vonden zowel PvdA als CDA dat de uitslag ‘gerespecteerd’ moest worden als het referendum geldig was. Omdat ze niet concreet ingingen op wat het woord ‘gerespecteerd’ betekende, kon de burger dat alleen maar interpreteren als ‘akkoord weg’.

Ook de opkomstdrempel hielp niet: hoewel een opkomstdrempel bij een niet-bindend referendum nonsens is, creëert deze wel het gevoel bij de kiezer dat het referendum bindend is als het de drempel haalt. Dit bleek ook uit het Nationaal Referendum Onderzoek.

Conclusie

Nee, het referendum is geen wassen neus (en het is ook niet de bomgordel van de democratie). Als het referendum echt een wassen neus was, dan zou het niet zo hoog op de politieke agenda staan.

Burgerparticipatie wordt vaak genegeerd, maar bij bottom-up referenda wordt er in de regel steeds ‘iets’ gedaan. Zo lijkt het mogelijke sleepwet-referendum nu al (bescheiden) gevolgen te hebben: in het regeerakkoord wordt er al gesproken over het aanpakken enkele problemen met de wet. Daarnaast hebben niet-bindende referenda ook politieke en maatschappelijke gevolgen.

Kortom, er zijn overtuigende argumenten voor dan wel tegen referenda te bedenken. Maar de claim dat het referendum een wassen neus is, hoort daar niet bij.

P.s. Uitsmijtertje: Het blijft overigens bijzonder dat Geenstijl haar eigen actie zo blijft bagatelliseren (het referendum had geen enkel effect!).

[1] Geenpeil werd overigens ook uitgenodigd door BuZa, maar weigerde.

Edit: op Twitter wees Karel de Zoete me er op dat de originele tekst onterecht de suggestie wekte dat de Wiv in zijn geheel snel werd doorgevoerd. Er waren bijvoorbeeld wel consultatiesessies en rondetafelgesprekken.