Kiezersonderzoek 2023, deel 3: VVD

De verkiezingen van 22 november 2023 waren om veel redenen bijzonder. Er is al veel geschreven over de winst van de PVV (zie ook ons eerste blog op basis van het Nationaal Kiezersonderzoek 2023) en recent blogden we over de nieuwe lijstcombinatie GroenLinks-PvdA. Er gebeurde echter nog meer opvallends. In deze reeks blogs gaan we dieper in op de zes grootste partijen, in aflopende volgorde van grootte. Vandaag deel 3: De VVD. 

Na meer dan 12 jaar en vier kabinetten kwam er in 2023 een eind aan het tijdperk Rutte. Mark Rutte besloot niet meer als lijsttrekker de Tweede Kamerverkiezingen in te gaan. De VVD trok dus voor het eerst sinds lang met een nieuwe lijsttrekker naar de kiezer. De verkiezingen resulteerden in een verlies van 10 zetels. Wie verliet de partij? En wist de partij desondanks toch nieuwe kiezers te trekken? Hoe beoordeelden de kiezers de nieuwe lijsttrekker, Dilan Yeşilgöz? En welke prioriteiten zien VVD-kiezers voor een nieuw kabinet? In dit blog gaan we hier dieper op in op basis van het Nationaal Kiezersonderzoek 2023. Onderaan het blog staat een methodologisch addendum met meer achtergrondinformatie over de data.

1. ‘Oude’ en nieuwe kiezers  

Zoals gezegd verloor de VVD bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2023 10 zetels. Waar gingen deze kiezers naartoe? Zoals uit figuur 1 blijkt gingen de oud-VVD-kiezers vooral naar de PVV en in mindere mate NSC. Ook ging een kleinere groep kiezers naar BBB en D66. 

Figuur 1. Kiezersstroom vanuit VVD in 2021 (in blauw)

Uit een aanvullende analyse blijkt dat de kiezers die vertrokken ook verschilden van diegenen die bleven. Ze behoorden meer tot de arbeidersklasse, waren minder hoogopgeleid, iets minder rechts[1] en hadden voor de verkiezingen minder vertrouwen in de Tweede Kamer. Daarnaast gaven ze ook vaker aan dat het terugdringen van migratie een topprioriteit was (10 op 10). Al bij al is het dan ook niet verbazend dat deze groep in 2023 in grote getale PVV stemde.

Won de VVD ook kiezers? Jazeker, zij het dat deze groep relatief beperkt was. De partij won vooral van D66 en in mindere mate van het CDA en JA21. Dat lijkt een soort ‘homecoming effect’ van kiezers die in 2021 weggegaan waren van VVD en nu weer terugkeren. De VVD won verder ongeveer evenveel van de PVV als van VOLT. Als de strategie van de VVD was om een electoraal lek naar de PVV te vermijden of zelfs van deze partij kiezers te winnen door (mede) het kabinet te laten vallen op het thema migratie, dan was deze strategie duidelijk niet succesvol. De VVD verloor fors aan de PVV en won er nauwelijks van.  De VVD won wel weer wat klassiek liberale kiezers van D66, VOLT en JA21 en van het CDA.

Figuur 2. Kiezersstroom naar VVD in 2023 (in blauw)

2. Campagne: issue eigenaarschap en sympathie voor Dilan Yeşilgöz

De VVD verloor dus sterk aan PVV en in mindere mate aan NSC. In de volgende paragrafen bespreken we twee elementen die hieraan ten grondslag kunnen liggen: issue eigenaarschap tijdens de campagne en hoe kiezers lijsttrekker Yeşilgöz tijdens de campagne evalueerden. 

a. Issue eigenaarschap: Economie, criminaliteit, wonen en… bestuurscultuur

De VVD blijkt eigenaar van de thema’s economie, veiligheid en ook, zij het relatief nipt, van het thema Wonen. De partij is geen eigenaar van het thema migratie, daar is de PVV met afstand eigenaar van. Zo’n 50% van de kiezers associeert migratie met de PVV, slechts zo’n 15% met de VVD. 

Nog even wat meer over dat thema ‘bestuurscultuur’. Daar waar issue-eigenaarschap van de thema’s economie, veiligheid en wonen positieve associaties zijn, is het waarschijnlijker dat men de VVD vanuit negatieve emoties associeert met bestuurscultuur. Issue-eigenaarschap is niet per definitie positief.  Vergelijk het met Groot-Brittannië: als Britse kiezers bijvoorbeeld Boris Johnson met Partygate en cronyism associëren, dan is dat ook niet bepaald een electorale sterkte.[2]  In de literatuur wordt type associatie dan ook negative issue ownership genoemd en kan behoorlijk pijn doen bij de stembus als dat thema het dominante thema is in de campagne.  Dat was in 2023 echter niet het geval, hoewel het dat met de komst van NSC potentieel had kunnen zijn.   

Figuur 3. Top-5 thema’s waar kiezers VVD mee associëren (in %)

b. Lijsttrekker Yeşilgöz

Hoe beoordeelden Nederlandse kiezers tijdens de campagne Dilan Yeşilgöz, de lijsttrekker van de VVD? Een kleine groep kiezers beoordeelde haar zeer negatief, maar het gros van de Nederlandse kiezers gaf Yeşilgöz een relatief hoge tot zeer hoge sympathiescore (zie figuur 4). 

In tegenstelling tot bijvoorbeeld Frans Timmermans en Geert Wilders, vond een wat bredere groep kiezers haar sympathiek. Bij de eigen kiezers scoort Yeşilgöz hoog: een score van bijna acht op een schaal van nul tot tien. Bij de rest van de kiezers ligt die score lager: 5,5, al is het duidelijk dat Yeşilgöz tijdens de campagne minder verdeelde reacties opriep dan Timmermans en Wilders. Daarbij moet wel opgemerkt worden dat zij ook net iets minder bekend was dan die twee lijsttrekkers.[3] Maar de kiezers die haar kenden, gaven haar dus gemiddeld genomen een relatief hoge sympathiescore. 

Figuur 4. Verdeling sympathiescores voor Dilan Yeşilgöz op een schaal van 0-10

3. Waarom stemde men VVD: open vragen

Waarom stemden mensen VVD in 2023? In het Nationaal Kiezersonderzoek vroegen we de respondenten om zelf, in hun eigen woorden, aan te geven waarom men stemde wat men stemde. Wat geven de VVD-kiezers aan als reden voor hun stem?

Hoewel uit een groot aantal open antwoorden blijkt dat veel VVD-kiezers lang getwijfeld hebben, kwamen ook een aantal duidelijke patronen naar voren in wat men aangaf als reden om in 2023 VVD te stemmen. Allereerst noemde een grote groep VVD-kiezers dat men de partij stabiel en betrouwbaar vond. Daarnaast werd lijsttrekker Yeşilgöz vaak genoemd als reden om VVD te stemmen als ‘frisse’ wind na de jaren Rutte. Hoewel specifieke thema’s nauwelijks genoemd werden gaven veel VVD-kiezers aan dat ze het eens waren met de standpunten en ideeën van de partij dan wel dat uit de Stemwijzer bleek dat er grote overeenkomsten waren tussen de eigen standpunten en die van de VVD. Een laatste belangrijke factor die vaak genoemd werd, was strategisch van aard. Veel VVD-kiezers wilden voorkomen dat ‘Timmermans’ of PVV de grootste werden en besloten daarom om VVD te stemmen.  

4. Wie stemde VVD: statistische analyse

In aanvulling op de analyse van de open vragen voerden we ook een multivariate logistische regressie uit (zie figuur 5).[4] Uit deze analyse blijkt dat rechtse kiezers, kiezers met een lagere mate van Euroscepsis, kiezers die voor de verkiezingen meer vertrouwen hadden in de Tweede Kamer, kiezers met een HBO of WO opleiding en kiezers die niet behoren tot de arbeidersklasse meer geneigd waren om op de VVD te stemmen.

Dat betekent dus dat de partij ditmaal er electoraal niet in geslaagd is om een brede volkspartij voor de ‘hardwerkende Nederlander’ te worden. In 2023 is de VVD de partij van de rechtse, relatief hoger opgeleide en vertrouwende kiezer. Dat past ook bij de kiezersstromen die we eerder bespraken (cf. figuur 1), waar we zagen dat een welomlijnde groep kiezers van weleer de partij verliet voor (vooral) de PVV.

Figuur 5. Resultaten logistische regressieanalyse (coëfficiënten-plot)

Noot: Te lezen als: de stippenlijn staat voor geen significant effect; een variabele wiens lijntje niet over de stippenlijn gaat is dus statistisch significant. Links van de lijn staat voor een significant negatief effect, rechts van de lijn voor een significant positief effect. Noot 2: “IPE” staat voor internal political efficacy, grofweg: een gebrek aan politiek zelfvertrouwen.

5. Na de verkiezingen

In deze sectie kijken we naar twee zaken: vertrouwen in de Tweede Kamer voor en na de verkiezingen en de beleidsprioriteiten die men naar voren schuift voor een nieuwe regering.

a. Vertrouwen in de Tweede Kamer

Net zoals bij het gros van de Nederlandse kiezers, zien we dat het vertrouwen in de Tweede Kamer bij VVD-kiezers (fors) steeg na de verkiezingen. Dat deze bij VVD-kiezers zo fors steeg is opvallend aangezien de partij 10 zetels verloor.  Meestal stijgt het vertrouwen met name bij de winnaars van de verkiezingen. Wat hier precies speelt is moeilijk te achterhalen. Mogelijk speelt het vooruitzicht op een rechtse regering een rol?  

Wat we overigens wel zien is dat het hier deels om een ‘flitseffect’ gaat: in de tweede nameting, een maand na de verkiezingen zie je dat het percentage vertrouwende VVD-kiezers weer terug gedaald is naar ongeveer 50%. De vertrouwenswinst verdampte dus voor een belangrijk deel alweer snel na de verkiezingen.  Ook dat is iets wat we overigens wel vaker zien.

Figuur 6. Vertrouwen in de Tweede Kamer voor en na de verkiezingen

Noot: percentage respondenten dat aangeeft ’tamelijk veel’ dan wel ‘erg veel’ vertrouwen te hebben in Tweede Kamer.

b. Beleidsprioriteiten

Qua beleidsprioriteiten zijn er wel statistisch significante verschillen met de rest van de Nederlandse bevolking, maar deze verschillen zijn al bij al klein. Belangrijke uitzonderingen zijn met name armoede en in minder mate de thema’s migratie en goed bestuur. Niet geheel verrassend wellicht vinden VVD-kiezers armoedebestrijding geen grote prioriteit voor een volgende regering.[5] Bestuurlijke vernieuwing is ook geen prioriteit voor hen. Tot slot vinden VVD-kiezers migratie meer dan de rest van de Nederlandse kiezers een prioriteit.

Figuur 7. Gewenste prioriteiten voor een volgende regering (0 tot 10)

Bonus: fact check van de Schimmelpenninck-hypothese

Voor we dit blog afsluiten nog even een bonus-paragraaf met een fact check. Sander Schimmelpenninck suggereerde daags na de verkiezingen dat vroeger “tegenover elke Telegraaf lezende VVD’er (…) er een NRC lezende VVD’er” stond (claim 1).  Hij vervolgt: “Maar die tijd is voorbij” (claim 2). Samen vormen beide claims wat we voor het gemak de Schimmelpenninck-hypothese noemen.

Klopt deze hypothese? Nou, dat kunnen we onderzoeken aan de hand van het Nationaal Kiezersonderzoek.  Uit onze analyse van de Nationale Kiezersonderzoeken over de tijd blijkt dat claim 1 niet klopt. Al sinds de jaren ’70 (de eerste NKOs) blijkt dat meer VVD’ers de Telegraaf lezen dan het NRC. Veel meer. Tegenover elke NRC-lezende VVD’er stonden er al vanaf de jaren 70 drie tot vier Telegraaf-lezende VVD’ers.  Voor de liefhebbers: in 2023 gaf bijna 40% van de VVD-kiezers aan De Telegraaf te lezen en bijna 10% NRC.  Kortom, het is dus nooit zo geweest dat er tegenover elke Telegraaf-lezende VVD’er een NRC-lezende VVD’er stond.

Wat wel is veranderd, en dat is in lijn met claim 2 van Schimmelpenninck, is dat er relatief gezien een afname is van de NRC-lezende VVD’ers. Tot aan 2010 waren er onder VVD-kiezers bovengemiddeld veel NRC-lezers. Sinds 2017 is dit niet meer het geval.[6] Inzake De Telegraaf zien we die verandering niet: onder VVD-kiezers zijn er nog altijd bovengemiddeld veel lezers van De Telegraaf. Kortom, hoewel NRC-lezers altijd een minderheid waren in het VVD-electoraat is de groep relatief gezien wel kleiner geworden. De Schimmelpenninck-hypothese is dus deels incorrect, deels correct.

Conclusie: Yeşilgöz populair, geen ‘eigenaar’ van migratie en fors verlies aan PVV

In dit derde kiezersblog op basis van het Nationaal Kiezersonderzoek 2023 zoomden we in op de derde partij na de verkiezingen, de VVD.  De partij verloor behoorlijk. Waar gingen deze kiezers naartoe en waarom? 

De partij verloor met name kiezers aan PVV en in mindere mate aan NSC. Tegelijkertijd won de partij een relatief beperkte groep kiezers van D66, CDA en JA21. Ze won nauwelijks van PVV. Sterker nog, VVD won ongeveer evenveel van het kleine VOLT als van PVV. Kortom, als de strategie van de VVD was om een electoraal lek naar de PVV te vermijden of zelfs van deze partij kiezers te winnen door (mede) het kabinet te laten vallen op het thema migratie, dan was deze strategie duidelijk niet succesvol.  

Dat zien we ook terug bij issue eigenaarschap. VVD is met overmacht eigenaar van de thema’s economie en criminaliteit. Ook is de partij eigenaar van het thema wonen. Ze is echter bij lange na niet de eigenaar van het thema migratie. Dat zien we ook terug bij de belangrijkste beleidsprioriteiten van VVD-kiezers. Anders dan bij PVV-kiezers is voor (de resterende) VVD’ers met name criminaliteit bestrijden en meer woningen bouwen een topprioriteit, naast migratie.

Tot slot, voor de liefhebber: de Schimmelpenninck-hypothese bleek deels correct incorrect en deels correct. Nooit stond er tegenover elke Telegraaf-lezende VVD’er een NRC-lezende VVD’er stond. Wat wél klopt is dat het aandeel NRC-lezende VVD’ers relatief gezien is gezakt tot onder het gemiddelde van Nederland. De Telegraaf doet het nog altijd bovengemiddeld goed bij VVD’ers.

Methodologische verantwoording

Over de data: Het Nationaal Kiezersonderzoek (NKO) is het toonaangevende kiezersonderzoek onder een representatieve groep stemgerechtigden in Nederland. Sinds 1971 voert Stichting Kiezersonderzoek Nederland (SKON) het NKO uit rond iedere Tweede Kamerverkiezing. Onder leiding van Marcel Lubbers (Universiteit van Utrecht), Kristof Jacobs, Niels Spierings en Remko Voogd (Radboud Universiteit) is ook in 2023 aan Nederlanders gevraagd naar hun stemgedrag en politieke opvattingen rondom belangrijke maatschappelijke thema’s. De dataverzameling is ingebed binnen de datapanels van  I&O en LISS (beide panels worden op uitnodiging gevuld, gebruikmakend van aselecte steekproeftrekkingen en niet op basis van zelfaanmelding), waarbij een representatieve steekproef benaderd is. Deze data zijn gewogen naar o.a. de verkiezingsuitslag en migratieachtergrond. Aan het NKO 2023 representatief deden 5640 respondenten deel.  Zoals dat altijd het geval is bij survey-onderzoek, vulde niet iedereen alle vragen en vragenlijsten volledig in. Bovendien doen we in dit blog ook aan een subgroep analyse (i.e. VVD-kiezers). Wat betreft de foutenmarge, moet je voor de algemene analyses dus uitgaan van een foutenmarge van zo’n +/- 1.6% en voor de subgroep VVD-kiezers van een foutenmarge van zo’n +/- 4%.

[1] Ze plaatsten zichzelf vaker op een 5, 6 en 7 op de links-rechtsschaal (van 0 tot 10), daar waar de VVD’ers die bleven zichzelf vaker op een 7 en 8 plaatsten.

[2] Zie ook bijvoorbeeld dit stuk.

[3] Zo’n 15% gaf aan Yeşilgöz niet te kennen, versus zo’n 10% voor Timmermans. Vrijwel iedereen kende Geert Wilders.

[4] We gebruiken daarvoor dezelfde variabelen als bij GroenLinks-PvdA en zullen dat ook doen voor NSC, D66 en BBB. Zo kan het beste vergeleken worden met de andere partijen.

[5] Dat is niet geheel verrassend gegeven dat we eerder zagen dat de partij met name duidelijk rechtse kiezers trekt.

[6] In 2012 werd de krant-vraag niet gesteld.