Kiezersonderzoek 2023, deel 4: NSC

De verkiezingen van 22 november 2023 waren om veel redenen bijzonder. Er is al veel geschreven over de winst van de PVV (zie ook ons eerste blog op basis van het Nationaal Kiezersonderzoek 2023) en recent blogden we over de nieuwe lijstcombinatie GroenLinks-PvdA en over VVD. Er gebeurde echter nog meer opvallends. Zo kwam NSC vanuit het niets op 20 zetels uit. In deze reeks blogs gaan we dieper in op de zes grootste partijen, in aflopende volgorde van grootte. Vandaag deel 4: NSC. 

Na meer dan 12 jaar en vier kabinetten kwam er in 2023 een eind aan het tijdperk Rutte. Aan het einde van dit tijdperk heerste er onder de Nederlandse bevolking brede onvrede. Verandering voerde al een tijdje de boventoon in de stembus. Eerst bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 met de grote winst van Forum voor Democratie, dan bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 toen Kaag de verkiezingen won met de slogan “Nieuw Leiderschap” en ook bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2023 toen BBB in elke provincie de grootste werd. Het was duidelijk dat er ruimte was voor nieuwe partij die verandering beloofde.  NSC was zo’n partij en sprong succesvol in dat electorale gat. Mark Rutte ‘hoopte’ dat Omtzigt een functie elders zou krijgen, en dat gebeurde ook: hij werd partijleider van een nieuwe partij die met 20 zetels de Tweede Kamer inkwam.  Hoewel na 22 november de meeste aandacht ging naar de winst van de PVV, valt nauwelijks te onderschatten hoe opvallend de uitslag van NSC is. Het is namelijk meer dan 20 jaar geleden dat een partij met zulk een hoog aantal zetels nieuw de Tweede Kamer binnenkomt. Toen behaalde de LPF vanuit het niets 26 zetels.  

Waar komen deze NSC-kiezers vandaan? Wie zijn ze en wat dreef hen?  Hoe beoordeelden Nederlandse kiezers de lijsttrekker Omtzigt? En welke prioriteiten zien NSC-kiezers voor een nieuw kabinet? In dit blog gaan we hier dieper op in op basis van het Nationaal Kiezersonderzoek 2023.

1. Nieuwe kiezers: de vele kiezersstromen naar NSC  

Zoals gezegd won NSC vanuit het niets 20 zetels. Waar kwamen deze kiezers vandaan? Uit het hele politieke spectrum, zo blijkt uit figuur 1.  Niet geheel verrassend bestaat de kern van het NSC-electoraat uit oud-CDA-kiezers. Maar dat is al bij al slechts een beperkt deel van de NSC-kiezers. Het unieke aan NSC is dat ze zowel een behoorlijke groep kiezers weet te trekken van partijen als VVD, D66, SP, PvdA en ChristenUnie als van de Partij voor de Dieren, JA21 en PVV. Kortom: NSC was de electorale concurrent van iedereen.

Figuur 1. Kiezersstroom naar NSC (in goudgeel)

Noot: Figuur door Kristof Jacobs, data: NKO2023

2. Campagne: Issue eigenaarschap en sympathie voor Pieter Omtzigt

NSC won dus vanuit alle kanten, zowel uit het centrum als van links als van rechts. In de volgende paragrafen bespreken we twee elementen die hieraan ten grondslag kunnen liggen: issue eigenaarschap tijdens de campagne en hoe kiezers lijsttrekker Omtzigt tijdens de campagne evalueerden.  Zeker dat eerste is interessant: NSC is een nieuwe partij en we weten dus niet uit het verleden met welke thema’s kiezers de partij associeerden. Dit geeft ook een eerste zicht op hoe kiezers de partij zien: als eerder links of eerder rechts? In mediaberichtgeving over de formatie wordt de partij gemakshalve omschreven als ‘rechts‘, maar zien kiezers dat ook zo? Nee, zo blijkt hieronder.

a. Issue eigenaarschap: In de ogen van kiezers een Economisch Links – Cultureel Conservatieve partij

NSC blijkt eigenaar van twee thema’s: Bestuurscultuur en ook, zij het relatief nipt, van het thema Bestaanszekerheid. Daarnaast wordt de partij ook in grote mate geassocieerd met Normen en Waarden.  Ook wordt de partij geassocieerd met de economisch linkse thema’s Zorg en Armoede en met de thema’s Wonen en Regio. Deze laatste 4 thema’s vallen binnen elkaars foutenmarge, vandaar dat we ze allemaal noemen en geen onderlinge rangschikking geven. NSC wordt nauwelijks geassocieerd met migratie: slechts zo’n 3% van de kiezers associeert de partij met dat thema. Dat is logisch: op dat thema is PVV alleenheerser.[1]

Al bij al lijkt het er dus op dat NSC in het links – conservatieve electorale gat is gesprongen, waarvan bekend is dat er zich een grote groep kiezers bevindt. Dat is best opvallend, omdat veel partijen NSC zijn voorgegaan in het bewust opzoeken van dat gat (zoals bv. de SP, PVV en een aantal nieuwe partijen zoals Nieuwe Wegen van Jacques Monasch) en slechts weinigen erin zijn geslaagd om ook echt een brede groep kiezers te trekken die dit profiel aantrekkelijk vinden.

Belangrijk hierbij te vermelden: als we het hebben over links-conservatief dan bedoelen we “economisch links – ethisch conservatief”.  Uit een aanvullende analyse blijkt dat Nederlandse kiezers het NSC gemiddeld dan ook als ‘centrum’ beschouwen als we de economische en ethische dimensie platslaan tot een simpele ‘links-rechts’ schaal, met een lichte neiging naar meer cultureel conservatief (‘rechts’) dan economisch links (‘links’).[2]

Figuur 2. Top-4 thema’s waar kiezers NSC mee associëren (in %)

Noot: Figuur door Kristof Jacobs, data: NKO2023

b. Lijsttrekker Omtzigt: Zeer hoge score

Hoe beoordeelden Nederlandse kiezers tijdens de campagne Pieter Omtzigt, de lijsttrekker van het NSC? Veruit de meeste Nederlandse kiezers gaven Omtzigt een (zeer) hoge sympathiescore (zie figuur 4).  In tegenstelling tot Geert Wilders, Frans Timmermans en zelfs Dilan Yeşilgöz zijn er nauwelijks kiezers die Omtzigt een extreem lage score geven. Een zeer brede groep kiezers vindt Omtzigt sympathiek. Bovendien was Omtzigt zeer bekend: slechts 6% van de kiezers gaf aan hem niet te kennen.  Ter vergelijking: zo’n 15% van de kiezers gaf aan VVD-lijsttrekker Yeşilgöz niet te kennen. De populariteit van Pieter Omtzigt was dus breed en oversteeg partijgrenzen.  Omtzigt was tijdens de campagne daardoor duidelijk een belangrijke troef voor de partij die daardoor potentieel in staat was om van zeer verschillende partijen kiezers te trekken. 

Figuur 3. Verdeling sympathiescores voor Pieter Omtzigt op een schaal van 0-10

Noot: Figuur door Kristof Jacobs, data: NKO2023.

3. Waarom stemde men NSC: open vragen

Waarom stemden mensen NSC in 2023? In het Nationaal Kiezersonderzoek vroegen we de respondenten om zelf, in hun eigen woorden, aan te geven waarom men stemde wat men stemde. Wat geven de NSC-kiezers aan als reden voor hun stem?

Twee thema’s lopen als een rode draad door deze open antwoorden: Pieter Omtzigt en ‘verandering’.  Kiezers die eerder op zeer verschillende partijen stemden geven hetzelfde type antwoord op de open vraag. Ze geven aan dat met name de “betrouwbaarheid”, “eerlijkheid” en “authenticiteit” van Omtzigt voor hen de reden is om NSC te stemmen.  Voor NSC-kiezers staat Omtzigt voor een “respectvolle en eerlijke manier van politiek”. Dit geeft aan dat de persoon Pieter Omtzigt is wat deze zeer diverse groep kiezers verbindt. 

Er is daarnaast nog een tweede type antwoord dat zeer vaak terugkomt: de wens tot verandering. De NSC-kiezers willen “een frisse wind” en geven aan dat “het tijd wordt voor verandering”; ze willen “vernieuwing”.  Het thema bestuurlijke vernieuwing komt ook in een beduidend aantal antwoorden naar voren, maar de bredere wens tot verandering wordt veel vaker genoemd. Een kleine groep kiezers noemt verder concrete thema’s zoals de toeslagenaffaire, migratie en asiel, wonen, pensioenen, armoede en zorg.

4. Wie stemde NSC: statistische analyse

In aanvulling op de analyse van de open vragen voerden we ook een multivariate logistische regressie uit (zie figuur 4).[3] Uit deze analyse blijkt wederom het eerder links-conservatieve electorale profiel van NSC. Overigens, deze cijfers moeten worden geïnterpreteerd als: gecontroleerd voor bv. de mate waarin men migratie verder beperken als een prioriteit ziet, zijn linksere kiezers meer geneigd om NSC te stemmen.

Om dit nog verder te onderzoeken keken we ook of we met name dat economisch linkse profiel ook terugzien op concrete beleidsthema’s.  Dat blijkt het geval. Een aanvullende analyse laat zien dat NSC-kiezers bijvoorbeeld ook significant meer voorstander zijn van inkomensnivellering en meer voorstander zijn van het maximeren van huurprijzen.[4]

Figuur 4. Resultaten logistische regressieanalyse (coëfficiënten-plot)

Noot: Te lezen als: de stippenlijn staat voor geen significant effect; een variabele wiens lijntje niet over de stippenlijn gaat is dus statistisch significant. Links van de lijn staat voor een significant negatief effect, rechts van de lijn voor een significant positief effect. Noot 2: “IPE” staat voor internal political efficacy, grofweg: een gebrek aan politiek zelfvertrouwen. Noot 3: Voor de leesbaarheid hebben we de links-rechts-variabele voor het NSC-blog omgekeerd. Deze variabele moet dus geïnterpreteerd worden als: rekening houdend met de andere variabelen in het model geldt dat hoe linkser men zichzelf inschaalde, hoe groter de kans dat men NSC stemde. Noot 4: Figuur door Kristof Jacobs, data: NKO2023

5. Na de verkiezingen

In deze sectie kijken we naar twee zaken: vertrouwen in de Tweede Kamer voor en na de verkiezingen en de beleidsprioriteiten die men naar voren schuift voor een nieuwe regering.

a. Vertrouwen in de Tweede Kamer

Voor de verkiezingen was het vertrouwen bij kiezers die op 22 november NSC stemden (zeer) laag, lager zelfs dan het landelijke lage vertrouwen.  Net zoals bij het gros van de Nederlandse kiezers, zien we dat het vertrouwen in de Tweede Kamer bij NSC-kiezers (fors) steeg na de verkiezingen.  Dat het vertrouwen bij NSC-kiezers zo fors steeg is niet gek, aangezien de partij 20 zetels won: er was een reële kans op verandering.  Ook hier is vooral de vraag of dit vertrouwen na verloop van tijd weer afbrokkelt. Net zoals bij VVD blijkt uit een aanvullende analyse dat het vertrouwen een maand na de verkiezingen duidelijk weer gedaald was, zij het dat het niveau nog steeds zo’n 10 procentpunten hoger was dan voor de verkiezingen.

Figuur 5. Vertrouwen in de Tweede Kamer voor en na de verkiezingen

Noot: percentage respondenten dat aangeeft ’tamelijk veel’ dan wel ‘erg veel’ vertrouwen te hebben in Tweede Kamer. Noot 2: Figuur door Kristof Jacobs, data: NKO2023

b. Beleidsprioriteiten: Alles meer dan gemiddeld een beleidsprioriteit

Ook qua beleidsprioriteiten zien we duidelijk het links-conservatieve profiel van de NSC-kiezer: criminaliteit en migratie aanpakken staan zij aan zij met armoede bestrijden. Dat laatste is een belangrijk verschil met de kiezers van met name VVD: voor de gemiddelde VVD-kiezer is armoede verminderen nauwelijks een prioriteit.  Dit illustreert ook mooi het verschil tussen een rechts-conservatieve en een links-conservatieve partij: overlap op thema’s als migratie en criminaliteit, duidelijke verschillen op een thema als armoede.

Overigens valt naast dit alles op dat NSC-kiezers zowat alle voorgelegde thema’s meer als een prioriteit zien dan de rest van Nederland.[5] Oftewel: NSC-kiezers willen verandering, dan wel meer daadkracht.  Een duidelijke echo van wat de antwoorden op de open vragen al aangaven: men stemt NSC omdat men verandering wil.

Figuur 6. Gewenste prioriteiten voor een volgende regering NSC vs. Anders (0 tot 10)

Noot: Figuur door Kristof Jacobs, data: NKO2023

Conclusie: Omtzigt populair, Links-Conservatief volgens kiezers, wens tot verandering

In dit vierde kiezersblog op basis van het Nationaal Kiezersonderzoek 2023 zoomden we in op de vierde partij na de verkiezingen, het NSC.  De partij kwam uit het niets met 20 zetels in de Tweede Kamer. Waar kwamen deze kiezers vandaan, waarmee associeert men de partij en hoe zien NSC-kiezers de beleidsprioriteiten voor een nieuwe regering? 

Uit het Nationaal Kiezersonderzoek komt naar voren dat NSC electoraal gezien een brede, links-conservatieve partij is die met name kiezers aan zich bond via de persoon Pieter Omtzigt.  De al bij al bescheiden basis CDA-kiezers die overstapte naar NSC wordt aangevuld met kiezers die in 2021 op een brede waaier partijen hebben gestemd. Zowel D66’ers, Partij voor de Dieren-kiezers als PVV-kiezers vonden hun weg naar NSC.  NSC is daarmee een electorale concurrent van iedereen, maar omgekeerd is iedereen tevens ook een concurrent voor NSC.  Het bindmiddel dat deze verschillende electoraten samenbrengt is de persoon Omtzigt die gezien wordt als eerlijk, authentiek, betrouwbaar en fatsoenlijk.

Inhoudelijk associeert de Nederlandse kiezer NSC met thema’s als bestuurscultuur, bestaanszekerheid en normen en waarden. De partij is issue eigenaar van de eerste twee thema’s. Ook hier zien we terug dat NSC in de ogen van de kiezer een links-conservatieve partij is.  Qua prioriteiten voor een nieuwe regering zien we gelijkaardige prioriteiten als bij VVD met als uitzondering dat voor NSC-kiezers armoede veel meer een prioriteit is. Dit illustreert mooi het verschil tussen de rechts-conservatieve VVD-kiezers en de links-conservatieve NSC-kiezers: gelijkaardige aandacht voor criminaliteit en migratie maar duidelijke verschillen qua prioriteit voor armoedebestrijding. Overigens valt daarnaast op dat NSC-kiezers zowat alle onderwerpen meer prioriteit vinden dan de rest van de kiezers, iets wat we ook duidelijk zagen in de open antwoorden op de vraag waarom men NSC stemde, waar een grote groep kiezers aangaf verandering en vernieuwing te wensen.

Methodologische verantwoording

Over de data: Het Nationaal Kiezersonderzoek (NKO) is het toonaangevende kiezersonderzoek onder een representatieve groep stemgerechtigden in Nederland. Sinds 1971 voert Stichting Kiezersonderzoek Nederland (SKON) het NKO uit rond iedere Tweede Kamerverkiezing. Onder leiding van Marcel Lubbers (Universiteit van Utrecht), Kristof Jacobs, Niels Spierings en Remko Voogd (Radboud Universiteit) is ook in 2023 aan Nederlanders gevraagd naar hun stemgedrag en politieke opvattingen rondom belangrijke maatschappelijke thema’s. De dataverzameling is ingebed binnen de datapanels van  I&O en LISS (beide panels worden op uitnodiging gevuld, gebruikmakend van aselecte steekproeftrekkingen en niet op basis van zelfaanmelding), waarbij een representatieve steekproef benaderd is. Deze data zijn gewogen naar o.a. de verkiezingsuitslag en migratieachtergrond. Aan het NKO 2023 representatief deden 5640 respondenten deel.  Zoals dat altijd het geval is bij survey-onderzoek, vulde niet iedereen alle vragen en vragenlijsten volledig in. Bovendien doen we in dit blog ook aan een subgroep analyse (i.e. NSC-kiezers). Wat betreft de foutenmarge, moet je voor de algemene analyses dus uitgaan van een foutenmarge van zo’n +/- 1.6% en voor de subgroep NSC-kiezers van een foutenmarge van zo’n +/- 4%. Deze berekening is gebaseerd op het totale aantal kiezers voor de partij in heel Nederland en de steekproefgrootte in het NKO2023.

[1] Zo’n 50% van de kiezers associeert PVV met migratie. De nummer 2 (VVD) volgt pas op grote afstand met zo’n 15%. Zo’n 3% van de kiezers associeert NSC met migratie.

[2] Nederlandse kiezers schalen NSC gemiddeld in op zo’n: 5.6/10 met als mediaan- en modus-score 5/10.  Overigens schalen NSC-kiezers zelf de partij nog net wat linkser in: 5.4/10. Uit een T-test blijkt dat dit verschil statistisch significant is.

[3] We gebruiken daarvoor dezelfde variabelen als bij GroenLinks-PvdA en VVD en zullen dat ook doen voor D66 en BBB. Zo kan het beste vergeleken worden met de andere partijen.

[4] Op basis van T-tests.

[5] Enkel bij klimaat is dit verschil niet statistisch significant, zo blijkt uit een T-test.