Maatschappelijke versnelling vormt een dilemma voor democratische probleemoplossing; Digitalisering biedt een oplossing

We leven in een tijd van maatschappelijke versnelling. De socioloog Hartmut Rosa definieert dit begrip als het steeds snellere tempo van technologische, sociale en levenstempo-veranderingen. In een recente studie in Government Information Quarterly—hier open access beschikbaar—bespreken wij waarom maatschappelijke versnelling een dilemma oplevert voor het oplossen van maatschappelijke problemen via het democratische systeem. En hoe digitalisering, ofwel het benutten van nieuwe informatie- en communicatietechnologieën om de publieke dienstverlening te verbeteren en mogelijk het beleidsproces te versnellen, dit dilemma kan slechten.

Steeds snellere verandering

Hoewel veranderingen op bijvoorbeeld technologisch vlak natuurlijk niet nieuw zijn, is het tempo wel toegenomen. Zo verplaatst informatie zich inmiddels met lichtsnelheid en is de hoeveelheid informatie die tegelijk kan worden verplaatst enorm toegenomen. In de sociale sfeer wisselen mensen steeds vaker van baan, wat de behoefte tot (om)scholing en levenslang leren beïnvloedt. Qua levenstempo wordt er steeds meer gedaan of ervaren in een gegeven tijdsperiode; iets waar een verschijnsel als FOMO—fear of missing out—mee samenhangt.

Maatschappelijke verandering op topsnelheid vs. slow motion-democratie

Maatschappelijke versnelling leidt ertoe dat er continue nieuwe problemen op de politieke agenda komen die vragen om snelle en effectieve beleidsoplossingen—denk aan levenslang leren of kunstmatige intelligentie. Nu is besluitvorming via het democratische proces notoir traag: collectieve voorkeuren moeten worden samengebracht en er is tijd nodig voor deliberatie, bijvoorbeeld in de Tweede Kamer, over de wenselijke oplossing. Democratische besluiten riskeren daardoor soms al achterhaald te zijn op het moment van invoeren; iets wat volgens sommigen bij de wetgeving rond de AVG het geval was (zie bijvoorbeeld deze studie).

Je zou kunnen stellen dat we leven in een maatschappij die verandert op topsnelheid terwijl het democratisch proces in slow motion plaatsvindt. Dit leidt tot een nieuw, en zorgwekkend, dilemma. Bij optie 1 versnelt de politieke besluitvorming, ten koste van het democratisch proces (iets wat we tijdens de aanpak van de coronacrisis hebben gezien). Bij optie 2 vertraagt de politieke besluitvorming ​​ten koste van het probleemoplossend vermogen (ook dit hebben we tijdens de coronacrisis gezien). Aangezien beide opties kunnen leiden tot onvrede over het politieke systeem, is de keuze tussen deze opties een duivels dilemma.

Digitaliseringsstrategieën als oplossing?

Overheden over de hele wereld proberen te reageren op maatschappelijke versnelling, vooral via digitalisering, vaak zonder succes. In onze studie hebben twee landen geselecteerd die wel succesvol zijn met digitalisering: Denemarken en Nederland. Zo prijken beide landen hoog op internationale ranglijsten, bijvoorbeeld de E-Government survey van de Verenigde Naties. Door naar deze landen te kijken, proberen we te theoretiseren hoe digitalisering overheden kan helpen zich aan te passen aan maatschappelijke versnelling.

Hoe dit te onderzoeken?

Hoe dit in de praktijk precies gebeurt, is een empirische vraag. Wij hebben voor de periode 2011-2019 in een reeks beleidsdocumenten—zoals regeringsverklaringen, Troonredes en beleidsdocumenten van relevante Ministeries—gezocht naar verwijzingen naar maatschappelijke versnelling en digitalisering aan de hand van een lijst van trefwoorden. Wat waren de belangrijkste probleemdiagnoses? Welke strategieën en factoren zouden succes kunnen verklaren?

We hebben een viertal indicatoren geconstrueerd. Ten eerste: bewustzijn en timing. Hiertoe zochten we in de beleidsdocumenten naar uitingen die blijk gaven van een zeker bewustzijn van maatschappelijke versnelling en stelden vast wanneer dit bewustzijn optrad. Het tweede en derde kenmerk waren motivatie, om te reageren op maatschappelijke versnelling, en de mate waarin bewustwording wordt vertaald naar nieuwe strategische doelen, denk aan speciale rapporten of andere strategische documenten. De vierde indicator was in hoeverre dergelijke strategische doelen worden omgezet in doelgerichte strategische beleidsacties, bijvoorbeeld via het instellen van speciale commissies en instanties of het toewijzen van specifieke taken aan ministeries.

Overeenkomsten en verschillen

Uit onze analyse, die we in onderstaande tabel samenvatten, kwamen zowel overeenkomsten tussen beide landen als verschillen naar voren.

Onze bevindingen rond bewustzijn en timing, bijvoorbeeld,laten zien dat regeringen digitalisering zien als een adaptieve reactie op de uitdagingen van maatschappelijke versnelling en het dilemma voor democratische probleemoplossing. Alleen via digitalisering zouden Denemarken en Nederland het door maatschappelijke versnelling veroorzaakte democratische dilemma kunnen aanpakken en hun weg als welvarende en dynamische maatschappijen kunnen vervolgen. Opvallend genoeg, en anders dan we hadden verwacht, kwam het vocabulaire over maatschappelijke versnelling en trage democratie expliciet terug in beleidsdocumenten

Theoretische verwachtingen: Snel handelen, staatscapaciteit & vertrouwen

Op basis van onze gevalsstudies hebben we drie theoretische proposities opgesteld voor vervolgonderzoek. Ten eerste: het tijdig stellen van strategische doelen en snelle strategische actie—iets wat we zowel in Denemarken als Nederlands zagen—zijn waarschijnlijk sleutelfactoren voor een succesvolle reactie. Ten tweede: een hoog niveau van staatscapaciteit, zoals in Denemarken en Nederland, is noodzakelijk. Uit vergelijkend onderzoek weten we dat staatscapaciteit een cruciale factor is voor elke succesvolle democratische probleemoplossing. Ten derde: de aanwezigheid van een hoog niveau van vertrouwen is noodzakelijk voor het omarmen van de voorgestelde verandering—die voortkomt uit de digitaliseringsstrategie—door het publiek.

Urgentie en handelingsperspectief nodig voor ondernemen van actie

Ten slotte blijkt uit onze gevalsstudies dat regeringen bezorgd zijn dat snelle technologische verandering, trage democratie en ontoereikende reacties van de publieke sector het vertrouwen van het publiek ondermijnen en daarmee een negatief effect hebben op democratische en bestuurlijke capaciteit en stabiliteit. Besluitvormers lijken daarmee een combinatie van urgentie tot verandering en een handelsperspectief (wat kunnen we doen?) nodig te hebben voor het ondernemen van actie.