Middenpartijen steeds Eurosceptischer

Van middenpartijen wordt vaak gezegd dat ze geen duidelijk verhaal over Europa vertellen. Zo schreef journalist Max van Weezel nog niet zo lang geleden dat PvdA, CDA en VVD in een lelijke spagaat zitten. Aan de ene kant steunen ze de Spitzenkandidaten, die stuk voor stuk sterk pro-EU zijn (Schulz, Juncker en Verhofstadt), maar aan de andere kant doen ze ook hun best niet té Europa-lievend over te komen. Ze vrezen dat ze dan zullen worden afgestraft door de in hun ogen niet altijd even EU-vriendelijke kiezer.

Hieronder laat ik zien hoe de EU-posities van middenpartijen over de tijd zijn veranderd. Wat blijkt: PvdA, CDA en VVD zijn met de jaren steeds Eurosceptischer geworden. Het lijkt erop dat zij de opvattingen van EU-kritische partijen als PVV en SP steeds meer zijn gaan omarmen.

Ik heb voor mijn analyse gebruik gemaakt van de Chapel Hill Expert Survey. Dat is een langlopend onderzoeksproject naar de opvattingen van politieke partijen in een groot aantal Europese landen. De onderzoekers vragen in ieder land experts op het gebied van politieke partijen de partijen in hun land ideologisch te positioneren. Uit onderzoek blijkt dat deze manier van partijposities vaststellen goed werkt (zie bijvoorbeeld hier).

Uit een analyse van de posities van Nederlandse partijen op het gebied van Europese integratie blijkt dat de middenpartijen PvdA, CDA en VVD stuk voor stuk Eurosceptischer zijn geworden sinds eind jaren negentig. Zie Figuur 1. De partijen zijn, op basis van hun opvattingen over Europa, ingedeeld op een schaal van 1 tot 7, waarbij 1 staat voor een sterk negatieve opvatting over de EU en 7 voor een sterk positieve opvatting over Europa. PvdA en CDA hadden in 1999 nog een score van ongeveer 6.5. In 2010 was de score teruggelopen tot 5.5. De VVD scoorde in 1999 een 5.5. In 2010 was dat nog maar 4.0.

Figuur 1: De posities ten opzichte van de EU van PvdA, CDA en VVD

De vraag waarom dit het geval is, is niet eenvoudig te beantwoorden, want er zullen ongetwijfeld allerlei factoren meespelen. Toch zou ik één mogelijke oorzaak er uit willen lichten: het succes van Eurosceptische partijen als de radicaal-rechtse PVV en LPF, en de radicaal-linkse SP. Wanneer we het aantal Tweede Kamerzetels van radicaal-linkse en radicaal-rechtse partijen samennemen, dan zien we een duidelijke toename over de tijd. Zie Figuur 2. Dit geeft aan dat er een samenhang is tussen het aantal zetels voor deze partijen en de EU-positie van middenpartijen: hoe succesvoller de Eurosceptische partijen, hoe Eurosceptischer ook de middenpartijen.

Figuur 2: Aantal Tweede Kamerzetels van radicaal-linkse en radicaal-rechtse partijen tezamen

Waarom zou het succes van deze partijen nu een belangrijke oorzaak zijn van de toenemende Euroscepsis bij middenpartijen? Middenpartijen hebben verschillende opties wanneer ze worden geconfronteerd met electoraal succesvolle andere partijen (zie dit artikel). Ze kunnen, ten eerste, vasthouden aan hun oorspronkelijke positie. Een tweede optie is om zich juist af te zetten tegen hun politieke uitdagers, en een positie in te nemen die diametraal tegenover hun opvatting staat. Als derde kunnen ze ook de standpunten van hun tegenstanders overnemen.

Met betrekking tot het thema immigratie lijken middenpartijen voor de derde optie gekozen te hebben, zo blijkt uit onderzoek van communicatiewetenschapper Joost van Spanje (zie hier, paywall). Als gevolg van het toegenomen succes van radicaal rechtse partijen, zijn middenpartijen de opvattingen van deze partijen op het vlak van immigratie steeds meer gaan overnemen – waarschijnlijk in de hoop zo het electoraat (weer) achter zich te krijgen. Het is niet ondenkbaar dat middenpartijen op het gebied van het EU-thema tot een zelfde strategie zijn overgegaan.

Maar geldt dit voor alle partijen? Daar lijkt het niet op. De uitgesproken pro-EU partijen D66 en GroenLinks zijn niet Eurosceptischer geworden – zie Figuur 3. Integendeel. GroenLinks is duidelijk steeds meer pro-Europa geworden. De partij ging van een score van ongeveer 4.5 in 1998 naar een score van meer dan 6 in 2010. Het lijkt erop dat GroenLinks zich juist heeft afgezet tegen de Eurosceptische opvattingen van SP, LPF en PVV, en Europa steeds meer is gaan omarmen. D66 was altijd al zeer sterk pro-Europa en is dat ook gebleven. Deze partij heeft haar positie nauwelijks aangepast, maar kon dat ook nauwelijks aangezien ze al een zeer sterk uitgesproken opvatting had.

Figuur 3: De posities ten opzichte van de EU van D66 en GroenLinks

Hoewel middenpartijen dus gemengde signalen uitzenden met betrekking tot hun EU-positie, kunnen we concluderen dat ze met de jaren steeds Eurosceptischer zijn geworden. En het zou heel goed kunnen dat het toegenomen electorale succes van Eurosceptische partijen hier een belangrijke rol bij heeft gespeeld. De peilingen laten zien dat het allesbehalve ondenkbaar is dat deze trend zich voortzet.