Tijdens de coronapandemie is het vertrouwen in regeringen sterk toegenomen, zowel in Nederland als in andere landen. De burgerperspectieven van het Sociaal en Cultureel Planbureau laten bijvoorbeeld zien dat burgers in Nederland in ieder geval tot ver in 2020 meer vertrouwen hadden in de regering dan voor de coronapandemie. In januari 2020 vertrouwde 50% van de mensen de regering, terwijl dit in april 2020 was gestegen tot meer dan 70%. Maar hoe moet deze stijging nu precies worden begrepen?
Het grotere vertrouwen in de regering tijdens de eerste fase van de coronacrisis wordt in diverse media steevast toegeschreven aan het zogeheten ‘rally ‘round the flag’-principe (zie bijvoorbeeld hier, hier en hier). Dit is een bekend principe in conflictstudies en politicologie en stelt dat in tijden van (internationale) crises, wanneer een externe factor de nationale orde bedreigt, burgers zich massaal achter leiders en overheden scharen waardoor het politiek vertrouwen toeneemt. Militaire crises of terroristische dreigingen zijn voorbeelden die vaak worden genoemd, omdat zij een hang naar nationale eenheid en patriotisme aanwakkeren.
Op het eerste gezicht is de aandacht voor deze verklaring in kader van de coronacrisis goed te begrijpen. De coronapandemie zou namelijk sterke overeenkomsten vertonen met crises die in de ‘rally ‘round the flag’-literatuur worden beschreven, en in de zomer van 2020 zijn meerdere studies verschenen die het argument van een ‘coronarally’ leken te bevestigen. Deze studies lieten zien dat het vertrouwen in de regering tijdens de coronacrisis aanzienlijk hoger was dan voor de crisis.
Maar welk aspect van de pandemie leidt nu precies tot meer vertrouwen? Dat is niet duidelijk. Dit is zichtbaar in tegenstrijdige onderzoeksbevindingen (zoals eerder al opgemerkt op StukRoodVlees): waar sommige zeggen dat het de coronacrisis an sich is die het vertrouwen in de regering heeft doen stijgen (zie bijvoorbeeld hier en hier), zeggen andere dat het vertrouwen pas steeg toen de regering maatregelen nam ter bestrijding van het virus (zie bijvoorbeeld hier en hier). Dit is bijzonder ongelukkig, omdat hiermee niet duidelijk is of we te maken hadden met een ‘coronarally’ vanwege de ontvouwende crisis, of doordat de regering maatregelen nam.
Een recent gepubliceerd artikel maakt het mogelijk om de houdbaarheid van beide verklaringen te beoordelen. Tussen 2 en 31 maart 2020 verzamelden wij data over vertrouwen in de regering onder een representatieve steekproef van de Nederlandse bevolking. Toen wij deze dataverzameling planden in december 2019, wisten wij uiteraard niet dat tijdens persconferenties op 12 en 15 maart vergaande maatregelen zouden worden afgekondigd ter bestrijding van het coronavirus. Door dit toeval is een natuurlijke tweedeling ontstaan in onze data: sommigen hebben onze vragenlijst voor de persconferentie op 12 maart ingevuld en anderen na de persconferentie op 15 maart, dus voor en na de afkondiging van de ‘intelligente lockdown’. Wij linken informatie over het vertrouwen in de regering van deze mensen verzameld in maart 2020 aan informatie over hun vertrouwen verzameld in december 2017, 2018 en 2019. Dit stelt ons in staat om te onderzoeken of de trend in vertrouwen van deze twee groepen van elkaar verschilt, waarmee we het effect van de implementatie van het pakket aan maatregelen van de ‘intelligente lockdown’ kunnen isoleren van het effect van de crisis.
De twee lijnen laten het vertrouwen van mensen zien die de vragenlijst van maart 2020 voor 12 maart hebben ingevuld (‘controlegroep’) en die dat na 15 maart hebben gedaan (‘experimentele groep’).
Figuur 1: Vertrouwen in de regering in december 2017, 2018 en 2019 en maart 2020. De twee lijnen laten het vertrouwen van mensen zien die de vragenlijst van maart 2020 voor 12 maart hebben ingevuld (‘controlegroep’) en die dat na 15 maart hebben gedaan (‘experimentele groep’).
Figuur 1 laat zien dat de trend in vertrouwen tussen december 2017 en december 2019 hetzelfde is voor mensen die onze vragenlijst voor de afkondiging van de ‘intelligente lockdown’ in maart hebben ingevuld als voor mensen die dat daarna hebben gedaan. In maart 2020 wordt echter een duidelijke trendbreuk zichtbaar. Daar zien we een sterke afname in vertrouwen tussen december 2019 en maart 2020 voor de groep die onze vragenlijst heeft ingevuld voor de afgekondigde corona-maatregelen in maart. Dit in tegenstelling tot een toename in vertrouwen in de regering onder mensen die onze vragenlijst hebben ingevuld na de afkondiging van corona-maatregelen.
Onze bevindingen laten dus zien dat het niet de crisis is die ervoor heeft gezorgd dat vertrouwen in de regering toenam in de eerste fase van de coronapandemie: het vertrouwen nam pas toe nadat de regering maatregelen nam. Dat vertrouwen in de regering zelfs afnam toen de coronapandemie al onderweg was maar de ‘intelligente lockdown’ nog niet was afgekondigd, laat zien dat de crisis zelf niet tot een rally-effect heeft geleid. Burgers schaarden zich dus niet massaal achter de Nederlandse regering door de externe dreiging van de pandemie en vanuit angst voor het virus, maar reageerden positief toen de regering een pakket aan maatregelen nam tegen de verspreiding van het virus. Deze bevindingen laten zien dat het onderscheid tussen crisis en crisismaatregelen belangrijk is voor een goed begrip van stijgend vertrouwen in crisistijd. Dat het in de context van de coronacrisis juist de corona-maatregelen waren die leidden tot meer vertrouwen in de regering betekent dat het gebruik van ‘rally ‘round the flag’ in het publieke debat over de coronacrisis nuancering behoeft. Wat betekent dit nu voor institutioneel vertrouwen op de lange termijn? Dat het de maatregelen zijn die voor een stijging in vertrouwen hebben gezorgd en niet de crisis, is ook hiervoor relevant. Als het ‘rally ‘round the flag’-principe alleen zou worden gelinkt aan de crisissituatie, zou de verwachting kunnen zijn dat vertrouwen weer terugkeert op het oude niveau als de crisissituatie afneemt. Onze bevindingen maken echter aannemelijk dat na de eerste reactie juist de (perceptie van de) effectiviteit van maatregelen en hun bredere maatschappelijke impact relevant zijn.
Als bij het brede publiek duidelijk wordt dat de regering niets heeft gedaan met de waarschuwingen vooraf van experts die een pandemie voorspelden en adviseerden ons voor te bereiden, zal het vertrouwen in de bewindslieden instorten.
Zij had zich in het geheel niet voorbereid, zowel qua kennis en inzicht, impact, materialen, voorraden, systemen, capaciteiten, organisatie, plan.
Als regeren vooruitzien is, dan is er niet geregeerd.