Op 17 Oktober 2021 trokken de burgers van Kaapverdië, een eilandstaat aan de westkust van Afrika, naar de stembus voor de presidentsverkiezingen. Zittend president Fonseca had er reeds twee termijnen opzitten en was daardoor uitgesloten van deelname aan de verkiezing. Oppositiekandidaat Neves wist een meerderheid van de stemmen te behalen in de eerste ronde en besliste daarmee snel de strijd. Net zoals de eerder in het jaar gehouden parlementsverkiezingen verliep de stemming vreedzaam: na zijn verlies benadrukte Fonseca dat de wens van de bevolking doorslaggevend moet zijn en wenste hij zijn opvolger veel succes.
Zo’n vreedzame machtswissel is in Westerse democratieën niet bijzonder. Dit is echter niet het geval in Afrika, waar Freedom House slechts een handvol landen als volwaardige democratieën categoriseert. Het reguliere politieke patroon in Afrika is dat van een zwakke democratisering waarbij bestaande presidenten de verkiezingen manipuleren en zich vaak niet aan termijnlimieten houden.
Een nadere blik op de weinige Afrikaanse democratieën leert dat vooral kleine Afrikaanse eilandstaten het veel beter doen dan hun continentale tegenhangers. Mauritius geldt als één van de meest stabiele en succesvolle democratieën in Afrika, ook al zijn er zorgen over politieke corruptie in het land. São Tomé en Príncipe en de Seychellen hadden direct na hun onafhankelijkheid een Marxistische eenpartijstaat, maar worden nu ook als democratisch beschouwd. De enige uitzondering zijn de Comoren, waar conflicten tussen de drie hoofdeilanden zorgen voor permanente instabiliteit.
Natuurlijk zijn ook op het Afrikaanse vasteland belangrijke verschillen waar te nemen, waarbij Botswana, Ghana en Senegal vaak als positieve politieke voorbeelden gelden. Het staat echter als een paal boven water dat de eilandstaten het in vergelijking met andere Afrikaanse landen uitzonderlijk goed doen op het vlak van democratie. Recent onderzoek ging na wat de redenen hiervoor zijn en wat dit betekent voor theorieën over democratisering.
De klassieke verklaringen
In de bredere wetenschappelijke literatuur over democratisering worden doorgaans drie factoren genoemd die bepalend zijn voor succesvolle democratische transities: 1) economische ontwikkeling of modernisering, 2) culturele en etnische homogeniteit, en 3) sterke politieke instituties. Geen van deze factoren biedt echter een goede verklaring voor het democratische bestuur in de Afrikaanse kleine eilandstaten.
Als het gaat om economische ontwikkeling, bijvoorbeeld, zien we dat Mauritius en de Seychellen inderdaad een stuk welvarender zijn dan andere Afrikaanse landen. Maar dat geldt niet voor São Tomé en Príncipe, dat met een BNP per hoofd van de bevolking van $1500 (in constante 2015 US dollars) net lager scoort dan het gemiddelde voor Sub-Sahara Afrika, $1600. Kaapverdië maakt de laatste jaren weliswaar een sterke economische groei door, maar was ook al democratisch toen het nog (zeer) arm was.
Wat culturele homogeniteit betreft zien we dat Kaapverdië en São Tomé en Príncipe inderdaad een homogene bevolking hebben. Maar dit geldt dan weer niet voor de Seychellen en Mauritius. Laatstgenoemde is juist een schoolvoorbeeld voor hoe etnische groepen gezamenlijk een land democratisch en vreedzaam kunnen besturen door de macht te verdelen. De bevolking in de Comoren is etnisch vrij homogeen, maar hier zijn het vooral spanningen tussen verschillende eilanden die de democratie en stabiliteit ondermijnen.
Ten slotte hebben de eilandstaten ook zeer verschillende politieke instituties. Mauritius heeft een parlementair systeem, de Seychellen en de Comoren hebben een presidentieel systeem, en Kaapverdië en São Tomé en Príncipe zijn semi-presidentieel. Waar Mauritius en Kaapverdië relatief sterk georganiseerde partijen hebben, een vaak genoemde voorwaarde voor democratisering, kent São Tomé en Príncipe vooral zwakke partijen die komen en gaan naargelang het succes van hun leider. Toch staat dit de democratische ontwikkeling hier niet in de weg.
Alternatieve verklaringen voor democratisering
De klassieke verklaringen voor democratisering gaan duidelijk niet op voor de Afrikaanse kleine eilandstaten. Welle factoren kunnen hun democratische status dan wel verklaren?
Ten eerste vinden we dat de kolonisatie van de eilandstaten reeds vroeg begon, in de 15de eeuw, waar dit in continentaal Afrika pas echt het geval was in de late 19de eeuw. De bevolking van deze eilanden bestond grotendeels uit tot slaaf gemaakte Afrikanen of Indiase contractarbeiders die erheen werden verscheept. De maatschappijen van de Afrikaanse eilandstaten werden dus feitelijk door het kolonialisme gecreëerd. Dit betekent dat groepen niet echt in competitie kunnen treden over wie nu de autochtone bevolking vormt of het meest recht heeft op de macht. Dergelijke machtsstrijden hebben in continentaal Afrika vaak tot autoritair bestuur en conflict geleid.
Ten tweede is er de kleine schaal van de eilandstaten, zowel qua bevolkingsgrootte als qua territorium. In de literatuur wordt kleinschaligheid regelmatig als stimulerende factor voor democratisering genoemd. De nauwere banden tussen bevolkingsgroepen en de geringe afstand tussen burgers en politici zouden democratisch bestuur stimuleren.
Toch hebben sommige van de kleine continentale Afrikaanse staten, zoals eSwatini, Djibouti en Equatoriaal Guinea, juist zeer autoritaire regimes. Dit laat zien dat een nauwe afstand autoritaire leiders ook kan helpen om hun macht te bestendigen, zoals lange tijd in Gambia onder dictator Jammeh en vandaag nog in de absolute monarchie van Eswatini, ondanks recente prodemocratische protesten. Zoals figuur 1 laat zien scoren kleine Afrikaanse continentale landen juist het slechtst wat democratie betreft.
Figuur 1: Gemiddelde democratiescore van de 5 kleine Afrikaanse eilandstaten en de 5 kleinste en grootste continentale landen
Bron: Freedom House (2021). 0 staat voor geen democratie, 100 voor volledige democratie.
Dit toont aan dat een derde factor nodig is om het democratische gehalte van Afrikaanse eilandstaten te verklaren: hun eilandelijke geografie. Door de geografische afzondering van eilandstaten worden burgers gedreven tot economische samenwerking en onderlinge contacten, wat een gezamenlijke nationale identiteit kan bevorderen. Afrobarometer survey onderzoek wijst bijvoorbeeld uit dat inwoners van Kaapverdië en São Tomé en Príncipe, de enige kleine eilandstaten opgenomen in het onderzoek, zich nauwelijks identificeren met een etnische groep, maar vooral met een gezamenlijke nationale identiteit. Daarmee verschillen ze beduidend van continentaal Afrika.
Afzondering reduceert ook de impact van ‘slechte buren’. Waar conflict in continentale Afrikaanse staten zich vaak over landsgrenzen heen verspreidt, blijven eilandstaten hiervan gevrijwaard. Toch is de eiland-status op zich geen voldoende factor voor democratie, zoals het veel grotere en minder democratische Madagaskar laat zien.
Democratiseringstheoriëen en beleid
De Afrikaanse kleine eilandstaten bieden nieuwe verklaringen voor democratisch succes ten opzichte van de klassieke studies die wijzen naar economische ontwikkeling, culturele homogeniteit, en sterke instituties. Deze verklaringen vertalen zich echter wel moeilijker in beleid: een specifieke geschiedenis en politieke geografie zijn immers lastig te beïnvloeden.
Toch heeft beleid zich reeds gericht op het bevorderen van kleinschaligheid in Afrika. Vanuit het idee dat een responsieve overheid dichter bij de burger staat, wordt decentralisering sinds de jaren ’90 massaal bevorderd. Dit heeft vooralsnog echter geen succes gebracht: decentralisering wordt vooral in verband gebracht met een toename in corruptie, het ontstaan van nieuwe etnische conflicten, en aanhoudende exclusie in besluitvormingsprocessen. Recent onderzoek toont bijvoorbeeld aan dat decentralisering het niet makkelijker maakt voor vrouwen om een politieke carrière uit te bouwen. Zoals Figuur 1 al toonde is kleinschaligheid duidelijk niet genoeg om democratie te waarborgen.
De eilandstaten lijken dus eigenlijk gewoon geluk te hebben. Dit hoeft niet te betekenen dat grotere of continentale landen gedoemd zijn, ook daar vinden we immers succesverhalen. Wel hebben ze veel factoren tegen, wat aanduidt dat de ontwikkeling en evaluatie van beleid om democratie in de rest van Afrika te versterken des te meer aandacht vergt.
Geef een reactie
Je moet inloggen om een reactie te kunnen plaatsen.