Search Results for: europese verkiezingen

“Events, dear boy, events”. Zo antwoordde de Britse premier Harold Macmillan een halve eeuw geleden op de vraag wat de Tories nog van een verkiezingszege kon afhouden. Bij de VVD zal men zich deze vraag ook stellen. 

Met nog vier maanden te gaan tot de Tweede Kamerverkiezingen heeft de partij van Mark Rutte, ruim 40 virtuele zetels in onze en andere peilingen, een riante uitgangspositie. De nummer twee – de PVV – zou er op dit moment zo’n twintig halen. Wat kan de VVD gebeuren? 

Events dus. Niet zo maar wat gebeurtenissen, maar gebeurtenissen die als katalysator kunnen werken voor dieperliggende ontwikkelingen. De ‘events’ zijn ongewis, maar ze kunnen in feite maar volgens vier lijnen lopen: (1) de coronacrisis verdiept zich, (2) de coronacrisis gaat over in een economische crisis, (3) de klimaatcrisis wordt manifest en (4) een culturele crisis (met angst voor jihadistische aanslagen, polemiek over islam, vluchtelingen, racisme en toenemende polarisatie tussen bevolkingsgroepen). Vanzelfsprekend zijn deze ontwikkelingen met elkaar verweven, maar omwille van de discussie doen we alsof ze op zichzelf staan. Welke politieke partij profiteert van welk scenario? 

Momentum 

Hoe kiezers hun keuze bepalen hangt grotendeels af van hun inhoudelijke afwegingen. Voor het overige kijkt de kiezer of een partij kan zorgen voor een stabiel bestuur van het land en naar de lijsttrekker – de kandidaat minister-president – van de partij. Op al deze dimensies heeft de VVD verre weg de beste papieren. 

Veel hangt dus af van wat maart 2021 de prangende kwesties zijn, of: aan welke issues media de meeste aandacht geven. Op dit moment is de gezondheidszorg verre weg het belangrijkste thema voor Nederlanders. Niet alleen omdat de coronacrisis een gezondheidscisis is, de zorg staat eigenlijk altijd hoog op het prioriteitenlijstje van kiezers. Daarna vindt men het klimaat, veiligheid, de economie, sociale voorzieningen, de woningmarkt en immigratie de belangrijkste kwesties. In vergelijking met 2017 zijn het klimaat en de woningmarkt beduidend belangrijker geworden, terwijl culturele issues als immigratie en dreiging van terrorisme wat aan belang hebben ingeboet. Maar de aanslagen in Frankrijk en Wenen illustreren dat dit elk moment kan opflakkeren. In feite geldt dit voor elk van de vier genoemde lijnen: het onderliggende explosieve materiaal zal (of kan) zich de komende maanden nog openbaren.

Tabel 1

Belangrijkste onderwerpen voor kiezers

Onderwerpen die een rol spelen bij de partijkeuze (okt. ’20)	Onderwerpen waar partijen bij TK-verkiezingen extra aandacht aan moeten besteden (okt. ’20)	De grote vraagstukken van deze tijd (aug. ’20)
Normen en waarden	Gezondheidszorg	Coronacrisis
Gezondheidszorg	Veiligheid / criminaliteit	Woningmarkt
Klimaatverandering	Klimaatverandering	Klimaatverandering
Economie / overheidsfinanciën	Woningmarkt	Economische crisis
Veiligheid	Economie	Immigratie

Issue ownerschap 

Op veel van deze issues heeft de VVD de beste papieren. De liberalen zijn issue owner – wat wil zeggen dat kiezers vinden dat de partij de beste oplossingen heeft voor deze problematiek – op maar liefst zes belangrijke thema’s: economie, overheidsfinanciën, werkgelegenheid, veiligheid, coronacrisis en normen en waarden. Daarnaast neemt de VVD op veel issues een tweede of derde plaats in. Bovendien heeft de VVD met Mark Rutte verreweg de meest populaire premier kandidaat in huis. 

Na de VVD wordt de PVV drie keer aangewezen als issue owner: op immigratie, dreiging van terrorisme en de manier waarop autochtone en nieuwe Nederlanders met elkaar omgaan. D66 ‘bezit’ onderwijs, de Europese Unie en ‘ethische zaken’, alle drie geen topissues. De PvdA is nipt eerste op twee – eveneens minder urgente – issues: inkomensbeleid en woningmarkt. Werkgelegenheid wordt door een bescheiden 19 procent aan de Partij van de Arbeid toevertrouwd (de VVD krijgt 34 procent). De SP is net eerste op sociale voorzieningen & armoedebestrijding. GroenLinks doet het minder goed op de sociaaleconomische issues maar wordt overtuigend gekoppeld aan het belangrijke onderwerp klimaat & duurzaamheid. Andere middelgrote partijen worden op geen enkel thema als ‘eigenaar’ gezien (CDA, ChristenUnie) of alleen op niche-onderwerpen (FvD: democratie; PvdD: dierenwelzijn, SGP: religieuze zaken). 

Er wordt dus maar voor een beperkt aantal electoraal belangrijke onderwerpen een eenduidige issue owner aangewezen: duurzaamheid (GroenLinks), economie en overheidsfinanciën (VVD) en immigratie & dreiging van terrorisme (PVV). Afhankelijk van te verwachten of onvoorziene ontwikkelingen zullen met name deze partijen kansen krijgen. 

Tabel 2a

U vindt onderwerp xx dus een belangrijk onderwerp. Welke politieke partij heeft – volgens u – de beste oplossingen voor dit onderwerp? (oktober 2020, alle kiezers, n = 1.985)

Tabel 2b. Peiling oktober + virtuele zetelontwikkeling bij vier scenario’s

* Deze scenario’s zijn virtueel en houden geen rekening met andere factoren. In het “Verergering coronacrisis-scenario” is gezondheid niet voor 50% maar voor 60% van de kiezers belangrijk en het belang van “bestrijden coronacrisis” gaat van 12% naar 50%. In het “economische crisis-scenario” worden economie, sociale voorzieningen/armoede, werkgelegenheid, inkomensbeleid en overheidsfinanciën dubbel zo belangrijk. In het “klimaat-scenario” worden klimaat & duurzaamheid en energie dubbel zo belangrijk. In het “Immigratie-scenario” worden immigratie & asiel, omgang autochtonen & migranten, angst voor aanslagen en tegengaan racisme verdubbeld. Alle andere onderwerpen halveren in elk scenario in belang.

Scenario 1: de coronacrisis verdiept zich 

Kort nadat de coronacrisis intrad en het kabinet de ‘intelligente lockdown’ afkondigde, steeg de VVD van 27 zetels naar 36 zetels en maar liefst 45 in juli. De andere partijen hadden het nakijken. Kiezers verkozen de VVD omdat de partij zorgde voor een stabiel bestuur van Nederland en vanwege het leiderschap van Rutte. Het Rally-around-the-flag-fenomeen. PVV en FvD – die het kabinet opzichtig afvielen – leverden gestaag zetels in; op links – waar men het kabinet op hoofdlijnen steunde – veranderde niet veel.

Hoewel de coronacrisis in de eerste plaatse een gezondheidscrisis is en kiezers de gezondheidszorg, dus het meest urgente thema vinden, kent dit thema geen overtuigende issue owner. In 2012 werd de SP nog door een kleine 30 procent genoemd als de partij die voor het thema gezondheidszorg ‘de beste oplossing in huis had’, de PvdA scoorde 20 procent (Geers en Bos 2017, zie ook Damstra 2020). Op dit moment wordt de SP door slechts 13 procent gezien als partij met de beste oplossingen voor de gezondheidszorg, de socialisten moeten het eigenaarschap delen met zo’n beetje alle (middel)grote partijen: VVD, CDA, PvdA, PVV, GroenLinks en D66. 

Wat er electoraal gebeurt als de coronacrisis zich verdiept is het lastigst te voorspellen. Sinds maart staat een ruime meerderheid van de kiezers achter de manier waarop Rutte III de coronacrisis te lijf gaat. In oktober daalde dit enigszins (van 75 naar 65 procent), maar op dit moment (midden november) steunt driekwart het kabinet weer.

De oppositiepartijen mopperen, maar ze vallen het kabinet niet fundamenteel af. De enige partij die principieel de kont tegen de krib bleef gooien – Forum voor Democratie – wordt daarvoor niet beloond maar afgestraft. Zowel PVV- als FvD-kiezers zijn uitermate kritisch op het coronabeleid van het kabinet, maar waar PVV-kiezers juist overwegend strengere maatregelen willen, willen FvD-kiezers per saldo vaker een lossere aanpak. Floor Rusman schreef in NRC:

“Dit zal deels komen door de opstelling van de leiders: Baudet is samen met Van Haga de enige die de samenleving weer wil opengooien. Wilders heeft een hoop kritiek op zorgsalarissen, ventilatie en het gedrag van ‘Mohammed en Fatima’, maar in grote lijnen schaart hij zich achter de maatregelen.”  

Asscher, Marijnissen en Klaver pakken het kabinet sinds september ook harder aan, maar hun kritiek betreft veelal de uitvoering. Als het erop aankomt steunen PvdA, SP en GroenLinks het kabinet, wat het in de verkiezingscampagne lastig zal maken de VVD fundamenteel te kapittelen op het coronabeleid. Dat geldt in nog sterkere mate voor coalitiegenoten De Jonge, Kaag en Segers, die er medeverantwoordelijk voor zijn. Hoe een premier te tackelen die met steun van bijna de voltallige kamer én volk het land door een van de grootste naoorlogse crisis sleept? Als de coronacrisis zich verdiept kan Rutte zich nog meer als staatsman laten zien, met alle premierbonus van dien. Tenzij de escalatie onmiskenbaar te wijten is aan het kabinetsbeleid. Dan kunnen oppositiepartijen enkele deuken in het VVD-blazoen slaan, maar of ze er electoraal substantieel van gaan profiteren valt te betwijfelen. De VVD zal in dit scenario hoogstwaarschijnlijk de grootste blijven met 30 tot 45 zetels, met de PVV als belangrijkste uitdager. 

Scenario 2: de coronacrisis gaat over in een economische crisis

Als het kabinet het coronavirus eronder krijgt en Nederland het gewone leven weer oppakt, zal de economie de eerstvolgende uitdaging zijn. Met Prinsjesdag ging het kabinet nog uit van een krimp van 5,5 procent voor 2020 en een groei van 3,5 procent voor volgend jaar. Maar volgens het CBS kromp de Nederlandse economie dit voorjaar al met 8,5 procent. Volgens het ‘tweedegolfscenario’ van het CPB krimpt de Nederlandse economie volgend jaar met 2,8 procent en de werkloosheid kan oplopen tot 10 procent van de beroepsbevolking. Het kan ook veel ongunstiger uitpakken. 

Vreemd genoeg lijken de kiezers nog niet van de ernst doordrongen. Ze zijn zich ervan bewust dat de economie minder goed is dan begin dit jaar, maar de zorgen voor volgend jaar nemen niet toe. De winkeluitgaven namen in het derde kwartaal zelfs toe, met 9 procent. Voor een belangrijk deel komt dit doordat bedrijven kunstmatig in leven worden gehouden met overheidssteun en werknemers het nog niet in de eigen portemonnee voelen. Maar dat zal in 2021 bijna zeker veranderen, met naar verwachting meer faillissementen en ontslagen.  

Dit zal zijn weerslag hebben op de verkiezingscampagne van en het zal nog meer in het voordeel zijn van de VVD dan alle andere scenario’s. Kiezers hebben – als het om stabiliteit en centen aankomt – het meest vertrouwen in Rutte en zijn partij. 

Vanzelfsprekend biedt dit scenario ook de linkse partijen kansen, aangezien we dan een ouderwetse links-rechtsstrijd krijgen. Die draait om twee vragen: hoe houden we de welvaart op peil (de VVD-insteek) en hoe verdelen we de koek eerlijk (de linkse insteek). GroenLinks, SP en PvdA komen nu met traditioneel linkse programma’s, waarin een sterkere overheid, meer geld naar de publieke sector, nivellering, herinvoering van de basisbeurs en ambitieuze plannen voor betaalbare woningen centraal staan. Standpunten waarvoor veel steun is onder de kiezers, maar in de keuze voor welvaart of welzijn, zal de balans bij veel kiezers doorslaan naar het eerste, waarvan de VVD profiteert. 

De linkse partijen hebben de kans laten liggen samen een vuist te maken, waardoor het heel moeilijk voor ze wordt onderdeel van een tweestrijd te worden. Met een halfzacht uitgesproken ‘samen-uit-samen-thuis’, zal waarschijnlijk geen van de drie partijen meedoen om de macht en voor zetelwinst kiezers bij de linkse strijdmakkers weg moeten lokken. 

De VVD zou in dit scenario wel eens kunnen winnen met 40 tot 50 zetels. De PvdA is de meest waarschijnlijke uitdager, maar zal op ruime achterstand blijven. 

Scenario 3: klimaatcrisis 

Heel anders kan het uitpakken als de opwarming van de aarde ook de verkiezingsstrijd opstookt. Sinds begin 2019 staat het klimaat in de top drie ‘urgente kwesties’. Beleidmakers verzuchten vaak: we mogen het draagvlak niet verliezen. Maar zelfs tijdens de eerste coronagolf (juni 2020) vond nog een meerderheid van de kiezers dat het kabinet méér moest doen tegen klimaatverandering. Ook nu (november) is duurzaamheid, samen met de gezondheidszorg, het belangrijkste issue voor de kiezers. Het draagvlak ís er dus al lang. Wat ontbreekt is politieke moed en een als acuut beleefde crisis.

Het kabinet Rutte III zou het groenste kabinet ooit worden, zo pochten de politieke leiders drie jaar geleden. Maar we weten nu dat de doelstellingen – 49 procent CO2-reductie ten opzichte van 1990 – bij lange na niet gehaald worden. De Raad van State stelt dat het kabinet het afgelopen jaar geen wezenlijke vooruitgang heeft geboekt. Volgens Thom de Graaf van de Raad biedt de coronacrisis ook kansen voor het klimaatbeleid, omdat het kabinet immers fors wil investeren. Hij suggereert de geplande investeringen in energie-, warmte-, CO2-, warmtestof- en waterstofinfrastructuur naar voren te halen. 

Het besef dat de coronacrisis slechts de generale repetitie is voor de klimaatcrisis en deze laatste vele malen verwoestender zal zijn is alom aanwezig. Maar we weten ook dat het heilige klimaatvuur niet van VVD en CDA zal komen. En groene partijen blijken vooralsnog niet in staat eigenstandig voor een electorale gamechanger te zorgen. Er zijn slechts twee kansen. Óf kiezers weten de politiek bij de les te krijgen door het klimaat leidend te maken bij hun partijkeuze. Óf er vindt in Europa – of zelfs in Nederland – een klimaatramp plaats. Hoe dan ook zou de klimaatcrisis moeten evolueren tot een acute crisis om de verkiezingen klimaatverkiezingen te kunnen noemen. In dat geval zou GroenLinks twee keer zo groot kunnen worden als nu – en richting dertig zetels gaan – en Klaver zou de belangrijkste uitdager van Rutte zijn. Andere partijen blijven stabiel of zakken weg – met uitzondering van D66, dat enkele zetels wint, en de PvdD dat verdubbelt. 

Scenario 4: immigratie crisis

Immigratie, integratie, angst voor aanslagen of nationale identiteit vormen samen een belangrijke dimensie in de politieke strijd. Immigratie & asiel wordt al jaren door rond de dertig procent van de kiezers genoemd als reden om op een partij te stemmen, maar de relatie tussen autochtone Nederlanders en migranten en de dreiging van terrorisme zijn in de beleving van kiezers minder belangrijk geworden. 

Toch waren bij twee recente verkiezingen immigratie en nationale identiteit doorslaggevend voor de verkiezingsuitslag: de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 en de Provinciale Statenverkiezingen van 2019. Hierbij speelden de media een niet te veronachtzamen rol. In maart 2017 raakten Nederland en Turkije verwikkeld in een diplomatiek conflict. Een Turkse minister wilde naar Nederland komen om campagne te voeren voor een referendum. Premier Rutte stak er een stokje voor, waarmee het hem lukt Geert Wilders wind uit de zeilen te nemen. Het gaf de VVD het laatste duwtje voor de verkiezingsoverwinning.

Ook bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 bepaalde een gebeurtenis in deze sfeer de verkiezingsuitslag. Twee dagen voor de stembusgang pleegde Gökmen T, een (naar alle waarschijnlijkheid) terroristische aanslag in een tram in Utrecht, waarbij vier mensen omkwamen. De campagne werd stilgelegd, maar Forum voor Democratie ging door. Het fragment waarin FvD-kopstuk Theo Hiddema liet weten niet te willen stoppen voor iets “waar wij niets mee te maken hebben” werd keer op keer herhaald door meerdere nieuwsprogramma’s. De partij van Baudet en Hiddema had effectief campagne gevoerd tegen de klimaatplannen van het kabinet. Immigratie was tot dan toe geen thema, maar werd het door de aanslag alsnog. Het werd zelfs een van de onderwerpen in het NOS slotdebat. Forum werd voor het eerst de grootste partij van Nederland. Frits Wester van RTL Nieuws: “De partij heeft enorm gescoord op de twee belangrijke thema’s van deze verkiezingen: klimaat en immigratie.”

Dit scenario kan zich in 2021 eenvoudig herhalen. De aanslagen in Parijs, Nice en Wenen laten zien dat de jihadistische dreiging nooit ver weg is. De afgelopen 15 jaar zagen we dat na elke golf van terroristische aanslagen niet alleen de angst, maar ook de PVV-aanhang groeide.

Ook een toenemende stroom vluchtelingen doet de partij van Wilders groeien; na de vluchtelingencrisis van 2015 was de PVV zelfs enige tijd de virtueel grootste partij in onze peilingen. Deze vluchtelingenstroom is tijdelijk gestopt door de deal met Turkije, dat tegen betaling van enkele miljarden degenen die de oversteek willen maken tegenhoudt. Maar de afspraken met Turkse premier Erdogan zijn broos, vooral ook omdat de EU een ander deel van de afspraken – voor elke migrant die Turkije opneemt, zou de EU een andere migrant hervestigen in een Europees land – bij lange niet nakomt. 

Bovendien laten Wilders en Baudet geen gelegenheid voorbijgaan om de immigratie- of islam-kaart te spelen, ook als dit niet direct voor de hand ligt. Getuige bijvoorbeeld Wilders’ Mohammed en Fatima tweet met betrekking tot de coronacrisis: “Dus behandelingen en operaties van Henk en Ingrid met kanker, hartfalen of andere ziektes worden weer uitgesteld omdat de ic’s vooral bezet worden door Mohammed en Fatima die onze taal niet spreken en lak hebben aan de regels?” 

Als een of meer van deze elementen – aanslagen, vluchtelingenstromen, verhitte polemieken over islam, vrijheid van meningsuiting en racisme – zich in toenemende mate voordoen, zal met name de PVV en in mindere mate Forum voor de Democratie daar electoraal van profiteren. Samen kunnen ze groeien naar 40 tot 45 zetels. De VVD is hiermee niet direct verslagen, getuige ook de verkiezingen van 2017, waar Rutte adequaat anticipeerde. Maar andere (lees de linkse) partijen krijgen het dan heel moeilijk: een tweestrijd tussen VVD en PVV ligt (wederom) in het verschiet.  

Er is dus nog niets beslist. De VVD kan de verkiezingen zeker nog verliezen, maar de partij van Mark Rutte heeft in elk scenario een zeer goede (zo niet de beste) kans een vierde kabinet te mogen optuigen. Veel zal afhangen van de kwesties die begin maart het politieke debat beheersen, de manier waarop de media er verslag van doen én de veerkracht van de concurrentie. 

---