De Tweede Kamer gaat voor het eerst nieuwe bewindslieden voor hun beëdiging bevragen in een speciale hoorzitting. De openbare hoorzittingen hebben als doel meer transparantie rond het formatieproces te bieden. In Nederland zijn het de formateur en de fractievoorzitters, die tijdens een haastig en vertrouwelijk proces de geschiktheid en integriteit van de beoogde ministers en staatssecretarissen beoordelen. Al jaren klinkt er kritiek op deze haastige en ondoorzichtige benoemingen van ministers. Ruim dertig jaar geleden klaagde Piet Steenkamp, toen voorzitter van de Eerste Kamer, aan de vooravond van het derde kabinet Lubbers: ‘Er is geen bestuur van een vereniging, geen directie van een bedrijf, zelfs niet van een bejaardentehuis die op zo’n manier mensen aantrekt’.
Lessen uit Europa
In Nederland zijn de hoorzittingen een eerste experiment, maar al sinds 1995 organiseert het Europees Parlement hoorzittingen voor kandidaat-Eurocommissarissen. Deze zijn een cruciaal onderdeel van het benoemingsproces van de EU Commissie geworden, krijgen veel media-aandacht, en haalde een belangrijk deel van de benoeming uit de schaduw van de ‘achterkamertjespolitiek’.
In de afgelopen drie decennia heeft het Europees Parlement hierdoor geleidelijk zijn invloed op de politieke richting en samenstelling van de Commissie vergroot. Dit is vooral bereikt door informeel een aantal bevoegdheden bij het houden van hoorzittingen op te rekken. Met zachte politiek druk heeft het Europarlement zo effectieve vetomacht gekregen over de benoeming van de Europese Commissie. Onderzoek naar alle hoorzittingen van de afgelopen 30 jaar laat zien hoe deze het democratisch verantwoordingsproces hebben versterkt en wat de Tweede Kamer hiervan zou kunnen leren.
Screening vooraf
Voorafgaand aan de mondelinge hoorzittingen ontvangt het Europees Parlement uitgebreide documentatie over de beoogde commissarissen. Alle documenten zijn publiekelijk beschikbaar, en de hoorzittingen zelf zijn openbaar en worden live gestreamd. Sinds de eerste hoorzitting in 1995 is de informatie die aan de parlementsleden wordt verstrekt steeds uitgebreider geworden, zoals tabel 1 laat zien. Dit maakt een grondigere en effectievere screening van de kandidaten door het Europarlement mogelijk.
Tabel 1: Informatie verstrekt vóór de mondelinge hoorzittingen (1995-2024)
Bij de eerste hoorzittingen in 1995 werden alleen de cv’s van de commissarissen en de verdeling van de portefeuilles vooraf bekendgemaakt. Vanaf 1999, na het aftreden van de Commissie Santer, heeft het Parlement de praktijk ingevoerd dat kandidaat-commissarissen voorafgaand aan de hoorzittingen een reeks schriftelijke vragen moeten beantwoorden. Deze vragenlijst biedt inzicht in de beleidsprioriteiten van de kandidaat. Sinds 2004 is ook een verklaring van financiële belangen vereist. Vanaf 2019 wordt deze verklaring onderzocht door de Commissie Juridische Zaken van het Parlement, die moet bevestigen dat er geen belangenconflicten zijn.
In de loop der jaren is er steeds meer informatie beschikbaar gekomen die belangrijke input is bij de voorbereiding van de mondelinge vragen door de parlementsleden. Maar ook de beoogde commissarissen bereiden zich intensief voor op de hoorzittingen. Dit heeft ervoor gezorgd dat het mondeling deel van de hoorzittingen aan diepgang en effectiviteit hebben gewonnen.
Beleidsgerichte ondervragingen
De vragen die parlementsleden tijdens de mondelinge hoorzittingen in de afgelopen 30 jaar hebben gesteld, tonen een duidelijke trend. Terwijl in de fase vóór de hoorzittingen de nadruk is komen te liggen op het screenen van integriteit en competenties, is tijdens de mondelinge ondervraging de focus verschoven naar de beleidsplannen van de kandidaten.
Met hun vragen proberen Europarlementariërs de kandidaat-commissarissen aan te moedigen om hun visie op relevante kwesties en toekomstige plannen uiteen te zetten, en uit te leggen hoe zij specifieke maatregelen binnen de programmatische koers van de Commissie willen implementeren. De kandidaten worden gevraagd om duidelijkheid te verschaffen over belangrijke prioriteiten, voorgestelde tijdschema’s en de haalbaarheid van hun plannen.
Hierbij wordt niet alleen de beleidskennis en competentie van de kandidaat getest, maar dit is ook een gelegenheid om de agenda van de toekomstige bewindspersoon vorm te geven en toezeggingen te verkrijgen. Steeds vaker proberen EP-leden de kandidaten te verleiden om beloftes te doen over het nemen van specifieke maatregelen in de toekomst. Zo moest Wopke Hoekstra tijdens zijn hoorzitting vorig jaar specifieke beloftes doen om de brede scepsis over zijn geloofwaardigheid weg te nemen.
De beoordeling van de kandidaten
Het Europees Parlement beoordeelt de geschiktheid van kandidaten voor de Europese Commissie. Maar wat houdt die geschiktheid precies in? In 2004 werd na een evaluatie over de hoorzittingen een set criteria ingevoerd voor de beoordeling van kandidaten door het parlement. Deze criteria omvatten algemene competentie, betrokkenheid bij Europa, financiële en politieke onafhankelijkheid, kennis van de portefeuille en communicatieve vaardigheden. Daarmee is meer systematiek en duidelijkheid gekomen in de beoordeling.
De meeste kandidaten krijgen een positieve beoordeling en steun voor hun benoeming. Toch zijn er soms twijfels. Tabel 2 laat zien dat sinds 2004 het parlement 21 genomineerde kandidaten als problematisch of onacceptabel heeft beoordeeld. Dit betreft bijna 15 procent van de 160 posities in het College die moesten worden ingevuld. Het Europarlement had bedenkingen over een aantal kandidaten vanwege gebrek aan kennis van hun portefeuille, vage antwoorden, mogelijke belangenconflicten, zorgen over financiële onregelmatigheden of integriteit, of vanwege onwil om toezeggingen te doen aan het parlement.
Tabel 2: Aantal negatief beoordeelde kandidaat-commissarissen (1999-2024)
Zo waren er in 2004 grote bezwaren tegen de Italiaanse en Letse kandidaten. De Bulgaarse Rumiana Jeleva maakte in 2009 een zwakke indruk in haar hoorzitting, en de Sloveense Alenka Bratusek kon het parlement in 2014 niet overtuigen van haar geschiktheid als commissaris. In 2019 werden de voorgedragen Eurocommissarissen uit Roemenië, Hongarije en Frankrijk door het parlement afgekeurd omdat ze hun financiële belangen niet duidelijk konden uitleggen.
Bezwaren tegen kandidaten zijn dus voornamelijk gebaseerd op zorgen over integriteit en competentie. Politieke overwegingen leiden zelden tot afwijzing. De enige uitzondering was in 2004, toen de opvattingen van de Italiaanse kandidaat Buttiglione over vrouwen en homoseksualiteit leidden tot een negatieve evaluatie. Negatieve beoordelingen leiden overigens niet altijd tot volledige blokkering van een kandidaat. Vaak wordt aanvullende informatie van de kandidaat gevraagd, wordt een extra hoorzitting georganiseerd of moeten er wijzigingen in de verdeling van portefeuilles worden doorgevoerd. Via de hoorzittingen heeft het parlement ook haar invloed laten gelden op de man-vrouwverdeling, nadat in 1995 het EP eiste dat de Commissie ten minste 25% vrouwelijke leden zou bevatten. Hierdoor is de man-vrouwbalans in de huidige Europese Commissie nagenoeg rechtgetrokken.
De dreiging van een veto van een significante politieke groep in het parlement is voldoende om toezeggingen te doen of portefeuilles van de genomineerde kandidaten aan te passen. Wanneer genomineerde kandidaten als problematisch of controversieel worden beschouwd, kan er zelfs aangedrongen worden op vervanging van deze kandidaten. Van de 21 kandidaat-commissarissen waar het parlement bezwaar tegen heeft aangetekend, werden er uiteindelijk zeven vervangen doordat ze werden afgewezen of zich zelf terugtrokken.
Versterken democratische verantwoording
Wat kan de Tweede Kamer leren van het Europees Parlement? In Nederland worden de beoogde bewindspersonen gezamenlijk per ministerie gehoord, terwijl in Europa elke kandidaat-commissaris apart onder de loep wordt genomen, wat meer mogelijkheden voor diepgang biedt. Daarnaast beperkt de screening van Nederlandse bewindspersonen zich tot de naslag door de AIVD, een justitieel antecedentenonderzoek, en een onderzoek door de Belastingdienst in opdracht van de formateur. De resultaten hiervan zijn niet openbaar. In Europa organiseert het parlement een uitgebreide integriteits- en competentietoets.
De intensieve screeningsfase in het Europarlement heeft twee pluspunten. Bij kandidaten waarover twijfels bestaan, kan dit reden zijn om tijdens de drie uur durende vraag-en-antwoordsessies de beoogde Eurocommissarissen stevig aan de tand te voelen. Als er geen zorgen zijn over de achtergrond, integriteit of eerdere prestaties van de kandidaat, dan richten de Europarlementariërs zich bij de ondervraging voornamelijk op de beleidsplannen en de maatregelen die de nieuwe bewindspersoon voor ogen heeft. Na de hoorzittingen beoordeelt het Europarlement elke kandidaat op geschiktheid, integriteit en beleidsplannen; het heeft ook de macht om ongeschikte kandidaten te blokkeren. Bovendien kan het Parlement meer informatie opvragen, extra hoorzittingen organiseren, of verschuivingen in de portefeuilleverdeling eisen.
De hoorzittingen in de Tweede Kamer geven Kamerleden ook de kans om inhoudelijke vragen te stellen over beleidsvoornemens en de invulling van de ministeriële verantwoordelijkheid; en controversiële kandidaten kunnen kritisch worden bevraagd. Na de hoorzittingen in de Kamer is het echter niet de bedoeling dat er gestemd wordt over de bewindslieden in spe. Door de vertrouwensregel en de grondwettelijke bevoegdheid van de regering om Ministers en Staatssecretarissen te benoemen, kunnen Kamerleden de benoeming van een bewindspersoon na afloop van de hoorzittingen (nog) niet tegenhouden. De Europese aanpak beidt een robuust systeem van democratische verantwoording in vergelijking met de Nederlandse hoorzittingen. Maar de Europese hoorzittingen zijn stapsgewijs uitgegroeid op basis van 30 jaar ervaring en experimenteren, en hebben zo de politieke controle over de Europese Commissie versterkt. Die kans moet de Nederlandse hoorzittingen ook krijgen.
Foto: Hoorzitting Frans Timmermans in het Europees Parlement in 2019, CC-BY-4.0: © European Union 2019 – Source: EP
Geef een reactie
Je moet inloggen om een reactie te kunnen plaatsen.