“We hebben te maken met een kartel. Een KARTEL.” Aldus Thierry Baudet vorige week op Twitter. Even daarvoor had hij een foto verspreid van een gebouw dat op instorten stond maar nog nét overeind werd gehouden door een paar balken. Het bijschrift bij het gebouw: “Kabinet Rutte”. De balken moesten de Nederlandse media – of, in Baudets woorden, de “kartelstutters” – voorstellen. De boodschap was duidelijk: er bestaat een samenzwering van politieke partijen en media die alleen maar aan zichzelf denken en de belangen van de Nederlandse bevolking verkwanselen.
Hoe deze kernboodschap van Baudets Forum voor Democratie te duiden? Sommige onderzoekers zouden zeggen dat hier sprake is van populisme: het goede volk wordt afgezet tegen een slechte elite. Andere onderzoekers zouden Baudets boodschap als complotdenken typeren: het geloof in het bestaan van een groep samenzweerders die in het geheim kwade plannen bekokstoofd. Ik denk dat dit allebei klopt. Baudets wereldvisie is een mooi voorbeeld van wat ‘samenzweringspopulisme’ genoemd zou kunnen worden. Simpel gezegd: de elite (bestaande uit o.a. politici, journalisten en wetenschappers) zweert samen tegen de belangen van het volk.
Baudet is zeker niet de enige die een dergelijke boodschap uitdraagt. Zo blijkt uit onderzoek dat politici als Geert Wilders en Donald Trump ook wel raad weten met de succesformule van het samenzweringspopulisme.
Populisme en complotdenken onder burgers
Verschillende studies hebben laten zien dat complotdenken en populisme ook samengaan bij kiezers. Zo heb ik vorig jaar samen met mijn collega Levente Littvay informatie geanalyseerd die verzameld is door YouGov en uiteindelijk gepubliceerd is in The Guardian. Uit onze analyses blijkt dat – overal ter wereld – mensen met populistische ideeën veel sterker dan anderen geneigd zijn om te geloven dat de opwarming van de aarde een hoax is, dat aids bedacht is door de CIA, en dat er een groep bestaat die in het geheim de wereld regeert.
Uit een recente studie van communicatiewetenschapper Michael Hameleers blijkt bovendien dat populistische boodschappen in combinatie met complotdenken populistische ideeën bij burgers aanwakkeren.
De coronacrisis en complotdenken
Op dit moment is het van extra groot belang om stil te staan bij de samenhang tussen populisme en complotdenken. Onderzoek naar complottheorieën laat namelijk zien dat het geloof in samenzweringen hoogtij viert in tijden van crisis. Als er sprake is van een crisissituatie ervaren veel mensen emoties als angst en woede, en hebben ze het gevoel geen controle over hun leven meer te hebben. Ze zullen dan eerder geneigd zijn om te geloven in het bestaan geheime complotten die de gewone burger misleiden.
En inderdaad, op dit moment wordt er op sociale media wild gespeculeerd over de ‘deep state’, 5G en ‘Cabal’. Volgens onderzoek van Nieuwsuur vorige maand gelooft in ons land ongeveer 15 procent van de bevolking dat het coronavirus een biowapen is. Ook het idee dat Bill Gates op de achtergrond aan de touwtjes trekt is relatief wijdverspreid. Tijdens de coronacrisis brengen mensen meer tijd thuis door en zoeken ze vaker naar informatie om de toegenomen onzekerheid te duiden.
Ik denk dat we deze ontwikkeling heel serieus moeten nemen. Op het moment dat steeds meer mensen geloven dat geheime samenzweringen de politiek controleren, de wetenschap in haar greep houden en de media inzetten om hun eigen belangen te verdedigen, is het allesbehalve ondenkbaar dat het vertrouwen in deze instituties afneemt. Op termijn zou dat negatieve gevolgen kunnen hebben voor het functioneren van democratie, media en wetenschap.
Weglachen en negeren? Of serieus nemen en verspreiden?
Politici, journalisten en wetenschappers zouden zich daarom in moeten zetten om de verspreiding van complottheorieën tegen te gaan. Maar dit is minder makkelijk dan het op het eerste gezicht lijkt. Theorieën die stellen dat de wereld in het geheim wordt bestuurd door vampiers en draken hoeft niemand serieus te nemen. Maar niet alle complottheorieën zijn zo – laten we het eufemistisch stellen – onwaarschijnlijk. Sterker nog: soms blijken samenzweringstheorieën gewoon waar te zijn – denk bijvoorbeeld aan Watergate. Maar tussen het reptielencomplot en Watergate zitten natuurlijk allerlei grijstinten.
De cruciale vraag is daarom: hoe om te gaan met onwelgevallige en op het eerste gezicht onwaarschijnlijke kritiek die mogelijk destabiliserend kan werken en bovendien massaal wordt gesteund door complotdenkers? Weglachen en negeren? Of serieus nemen en verder verspreiden? Neem het volgende concrete en actuele voorbeeld uit de journalistiek.
Een paar weken geleden begon dansleraar Willem Engel zijn strijd tegen de ‘viruswaanzin’. Gesteund door mensen als opiniepeiler Maurice de Hond en jurist Jeroen Pols weet Engel met zijn kritiek op het coronabeleid van de regering en de lijn van het RIVM een behoorlijk groot publiek te bereiken – met name via sociale media. Eén van zijn filmpjes is al bijna 250,000 keer bekeken via YouTube. En vorige week donderdag mocht Engel ook aanschuiven bij Beau.
Hoe zouden de ‘traditionele’ media om moeten gaan met dit soort geluiden? Is het verstandig om critici als Engel een podium te bieden? Dat is lastig. Aan de ene kant is Engels pleidooi gebaseerd op serieuze argumenten. Hoewel zijn boodschap massaal wordt onderschreven en verspreid door aanhangers van dubieuze samenzweringstheorieën, zie ik geen reden om Engel zélf te omschrijven als een complotdenker. Zijn kritieken klinken redelijk.
Maar aan de andere kant zijn Engel en de initiatiefnemers van viruswaanzin.nl geen experts op het gebied van virologie en epidemiologie [1]. Is hun geluid een groot podium waard? Hoe serieus moeten we hun kritiek nemen als het merendeel van de experts er niet van onder de indruk is? De eerste kritieken (zie bijvoorbeeld hier en hier) laten zien dat er op het pleidooi van Engel en co. wel één en ander valt af te dingen.
Delicate balans tussen open en kritisch
Maar wat dan te doen? Dit geluid negeren? In maart zei de hoofdredacteur van de Volkskrant, Pieter Klok, in het programma Spraakmakers dat het “in tijden van angst heel belangrijk is dat wetenschappers met één mond proberen te praten”. Toen hem gevraagd werd wat de Volkskrant zou doen als er iemand naar de krant zou stappen met een goed verhaal dat inging tegen de lijn van het RIVM antwoordde hij: “Nou ja, het RIVM is een instituut hè? … Ik zie de noodzaak niet. Daar zitten hele goede mensen, die dag en nacht onderzoek doen, en dan zouden wij als bevolking daar ook nog een mening over moeten hebben. Ik zou zeggen: laten we ons op andere dingen richten.”
Dit is het andere uiterste. Hoewel ik snap dat Klok als hoofdredacteur van één van de grootste kranten van Nederland geen angst wil zaaien middenin een crisis, lijkt mij zijn pleidooi voor het met één mond praten door wetenschappers en het negeren van kritiek zeer problematisch [2]. Ten eerste is er niets mis met het stellen van kritische vragen bij de aanpak van RIVM en regering. Kritiek kán terecht zijn. Ten tweede maak je jezelf door het bij voorbaat uitsluiten van kritiek kwetsbaar voor het samenzweringspopulistische argument dat er een monolithisch ‘kartel’ is van politici, journalisten en wetenschappers die zich niets aantrekken van de belangen of ideeën van ‘gewone’ burgers.
Journalisten moeten dus een delicate balans zien te vinden tussen aan de ene kant open en aan de andere kant kritisch zijn. Ik zou zeggen: laat mensen als Engel hun woordje doen in de krant en op de televisie, maar geef ze geen kritiekloze megafoon. Zet er altijd een expert bij die gehakt kan maken van onzinnige argumenten, maar het ook toe kan geven als critici een punt hebben.
Dit soort geluiden negeren is alleen maar extra munitie voor complotdenkers die allerlei samenzweringen ontwaren tegenover wat volgens hen de ‘waarheid’ rondom het coronavirus is. En dat is koren op Baudets samenzweringspopulistische anti-kartel-molen.
Afbeelding: bIMG_1374 door Becker1999 (via Flickr).
NOTEN
[2] Hier dient wel bij te worden aangetekend dat Klok zijn uitspraken deed in de eerste weken van de coronacrisis. De situatie is sindsdien flink veranderd. Bovendien heeft de Volkskrant inmiddels wél over dit onderwerp gepubliceerd. Zie bijvoorbeeld hier.
Complottheorieen en fake nieuws krijgen vooral draagvlak bij minder, niet goed geinformeerde mensen, mensen die niet op basis van feiten(kennis) een oordeel vormen en mensen wiens levensstijl het is om de recalcitrante groep te volgen. En intellectuelen die gefrustreerd zijn geraakt door het leven en de groep waartoe zij niet meer behoren.
Vrijheid van meningsuiting wordt ook misbruikt om anderen te misleiden, vanuit egoistische motieven.
Facsisme is het einddoel, en wij zien alom bewijzen van de weg ernaartoe. Hiervoor heb je manipulanten en een in die richting bewegende misleide massa nodig.
De democratie en de rechtstaat worden onvoldoende beschermd door deze beweging als legitiem te accepteren. Een softe democratie en rechtstaat zullen niet opgewassen zijn tegen deze onfatsoenlijke straatvechters.
ook maar een mening, jij weet het kennelijk.
Het lijkt mij zeer terecht de rechtse fringe in kaart te brengen omdat daar heden ten dage het revolutionaire potentieel zich bevindt. Rene Girard heeft in zijn werk fascinerende verbanden gelegd tussen mythologie en geweld. In zijn ogen is het bewustzijn een sociaalpsychologisch construct gebonden aan de differenties en symbolen van de samenleving. Verliest de samenleving samenhang dan komt de gewelddadige natuur boven alsmede de productie van mythen die een zondebok aanwijzen waarop het geweld zich uit kan leven.
Persoonlijk meen ik dat de corona een symbool is voor actuele angsten ten gevolge van de reële problemen van globalisering, klimaat en politieke chaos. De schade ten gevolge van de perceptie van corona en de maatregelen daartegen beloven een veelvoud te zijn van de schade door het virus zelf. In het geval van een middeleeuwse pestepidemie zou dat niet zo zijn maar zou de ontregeling door het virus zelf plaatsvinden. Er is tevens sprake van doorgeschoten selectief veiligheids-denken op de korte terwijl andere problemen zoals fijn stof etc. de drempel van het bewustzijn nauwelijks passeren. In mijn ogen is de coronacraze de eerste mondiale hysterie met daaraan gekoppelde experimenten in biopolitiek waarin de ene natie de andere probeert te overtreffen in effectiviteit en leiderschap. Het is allemaal zo stupide dat je bijna aan een samenzwering zou gaan denken.