Steeds meer keus

Recente peilingen tonen steeds weer het beeld van een versplinterd partijlandschap. Dit was ook al het beeld van de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen: Het effectief aantal politieke partijen is nog nooit zo hoog geweest. Dit kan je op twee manieren interpreteren. Als de polarisatie hoog zou zijn, is er sprake van politieke balkanisering. Maar dat lijkt niet het geval. Kiezers nemen simpelweg steeds meer partijen op in hun stemoverwegingen, zo blijkt uit de Nationale Kiezersonderzoeken tussen 1982-2017. Geen partij kan nog vanzelfsprekend kan rekenen op een grote schare kiezers. De keuzeset met reële opties in het stemhokje is bij veel kiezers toegenomen. Dat heeft geleid tot een enorme nivellering in de politieke verhoudingen.
Dit blog toont hoe hard de keuzeset gegroeid is sinds 1982.

Keuzeset

De kiezer is niet langer trouw aan een enkele politieke partij, zoals tijdens de verzuiling het geval was.  Partijkeuze lijkt een proces geworden in twee stappen. Eerst maken kiezers een voorselectie van een relatief klein aantal partijen die op elkaar lijken, een zogeheten keuzeset. En vervolgens maken ze uit die keuzeset een keuze in het stemhokje.

Dat kan je nog het best vergelijken met andere keuzeprocessen, zoals de keus voor een restaurant, of de keus voor een mobiele telefoon. Je maakt meestal een voorselectie, op basis van bijvoorbeeld de keuken of de locatie van een restaurant, of de noodzakelijke specs van een mobiele telefoon. Maar binnen die voorselectie ligt de finale keus niet vast. Dat kan afhangen van het menu, de wachttijden, aanbiedingen, aanbevelingen, of andere unieke overwegingen. De uiteindelijke uitkomst van het keuzeproces is dan voor een buitenstaander misschien moeilijk te voorspellen, maar daarmee niet minder weloverwogen of zelfs rationeel.

Kans om ooit op een partij te stemmen

Die keuzeset kan in verkiezingstijd worden vastgesteld via de zogeheten stemkansen. Sinds 1982 wordt aan Nederlandse kiezers in het Nationaal Kiezersonderzoek de vraag gesteld hoe groot de kans is dat ze ooit op een reeks partijen zullen gaan stemmen op een schaal van 1 (nooit) tot 10 (zeker ooit). In 2017 werd die vraag gesteld voor alle dertien partijen die uiteindelijk verkozen werden in de Tweede Kamer.

Om de grootte van de keuzeset te bepalen, hebben Joop van Holsteyn en Josje den Ridder (paywall) voorgesteld om per kiezer de partij te selecteren die de hoogste stemkans krijgt, en alle partijen te tellen die maximaal 2 punten daaronder liggen. Die methode heb ik gebruikt om te kijken welk percentage kiezers maar 1 partij noemt, en om vast te stellen wat de gemiddelde grootte van de keuzeset is. Kiezers die überhaupt geen onderscheid maken tussen politieke partijen door een stem op allemaal even (on)waarschijnlijk te noemen, zijn buiten beschouwing gelaten. Dit betreft een zeer klein percentage van de respondenten.

Het figuur hieronder toont de ontwikkeling van de keuzeset sinds 1982.

Niet langer trouw aan een enkele partij

De linkeras en de blauwe lijn beschrijven het percentage kiezers dat maar één partij in zijn of haar keuzeset heeft en dus uitermate trouw zegt te zijn aan een enkele partij. Dat percentage is gehalveerd van 43% in 1982 naar slechts 21% in 2017. De grootste daling vond plaats in 1989 en 1994, voor en na het laatste kabinet-Lubbers. Met andere woorden, de kiezer is gaan kiezen.

Steeds meer keus

De rechteras en de rode lijn in het figuur tonen het gemiddelde aantal partijen dat kiezers hebben in hun keuzeset. Begin jaren tachtig bestond de keuzeset gemiddeld genomen uit iets meer dan 2 partijen. Vanaf de jaren negentig schommelde dat aantal jarenlang rond de 2,5 partijen. In 2017 steeg het aantal partijen in de keuzeset echter fors, namelijk naar 3,35.

De kiezer betrekt dus steeds meer partijen in de afweging. Partijen zijn in de percepties van kiezers meer op elkaar gaan lijken. Maar dat betekent niet dat de kiezer wispelturig is geworden.

En dat komt maar deels door FvD en Denk

De toename van het aantal overwogen partijen valt maar voor een deel toe schrijven aan de nieuwkomers FvD en Denk: deze twee partijen verklaren minder dan 40% van de groei van de keuzeset tussen 2012 en 2017.