De Griekse verkiezingen hebben dit weekend net geen absolute meerderheid opgeleverd voor Syriza: de partij kreeg 149 van de 300 zetels in het Griekse parlement. Maar daar had de partij slechts 36% van de geldig uitgebrachte stemmen voor nodig. Het Griekse kiesstelsel is namelijk een merkwaardige hybride. 250 zetels worden proportioneel toebedeeld, althans, met een kiesdrempel van 3%. De laatste 50 zetels worden echter automatisch geheel gegund aan de grootste partij.

Dit systeem beoogt het beste van twee werelden te zijn. Enerzijds worden minderheden gerepresenteerd, net als in proportionele kiesstelsels als Nederland. Anderzijds creëert het stabielere meerderheden in het parlement waardoor regeringen daadkrachtiger kunnen zijn, net als in meerderheidsstelsels als het Verenigd Koninkrijk.

De mate waarin de verdeling van parlementszetels representatief is voor de verdeling van de stemmen kan op verschillende manieren worden berekend. Een van de meest gebruikte maten is de Gallagher-index, waarbij een score van 0 perfecte proportionaliteit betekent (wat in de praktijk onhaalbaar is, al is het maar vanwege afronden) en hogere scores een toenemende mate van disproportionaliteit weergeven.

Scheve verkiezingen

Als we naar de meest recente parlementsverkiezingen kijken in Europa, zien we dat Griekenland hoog scoort op die Gallagher-index van disproportionaliteit. Aan de top staan achtereenvolgens Hongarije, Frankrijk, Italië, het Verenigd Koninkrijk, en Griekenland. Het meest proportioneel zijn landen als Denemarken, Nederland en Zweden.

De landen die hoog scoren op disproportionaliteit hebben daar verschillende redenen voor. Sommige landen (Frankrijk, VK) hebben gekozen voor een districtenstelsel, waar per district maar één afgevaardigde wordt gekozen. Bulgarije scoort hoog doordat bij de verkiezingen van 2013 een kwart van de stemmen ging naar partijen die de kiesdrempel (4%) niet haalden. Italië geeft net als Griekenland een bonus aan de grootste partij/coalitie, waarbij de Italianen ervoor kiezen de grootste partij/coalitie meteen een meerderheid te geven. Hongarije, ten slotte, heeft sinds 2014 een groot deel van de zetels in een districtenstelsel wordt gekozen.

Hongaarse mengelmoes: ook in Nederland?

Er zijn dus verschillende hybride kiesstelsels die de representativiteit van het parlement geweld aan doen om effectievere meerderheden te creëren. Ze maken gebruik van hoge kiesdrempels, van bonussen, of van een Hongaarse mengelmoes. Ook in Nederland wordt regelmatig tot dergelijke maatregelen opgeroepen. Denk maar aan de kiesdrempel van Wientjes (VNO-NCW) en van Hoogervorst (VVD), De Geus (CDA), en Van der Ploeg (PvdA). Of denk aan het curieuze kiesstelsel van Buma (CDA), dat lijkt op het Hongaarse model.

Onvoorspelbare loterij

Opmerkelijk is dat die hybride kiesstelsels de laatste jaren steeds disproportioneler hebben uitgepakt. Wanneer de grote partijen steeds kleiner worden, werkt een bonus voor de grootste steeds harder door op de samenstelling van het parlement – zoals in Griekenland en Italië. Wanneer de beweeglijkheid van kiezers van verkiezing tot verkiezing toeneemt, kan het zomaar gebeuren dat kansrijke partijen net de kiesdrempel niet halen – zoals in Hongarije gebeurde. In Duitsland leidde de kiesdrempel van 5% ertoe dat twee partijen (AfD en FDP) beide nipt de kiesdrempel niet haalden, en dus naar hun zetels konden fluiten.

Sinds het uitbreken van de crisis heeft de toenemende fragmentatie van kiezers in deze landen geleid tot een grotere disproportionaliteit. Naar mate kiezers volatieler worden in hun stemgedrag, fungeren de disproportionele maatregelen in deze hybride kiesstelsels steeds meer als een onvoorspelbare loterij: een bonus voor de grootste en een drempel voor de kleinste partijen.

De Griekse verkiezingen hebben dit weekend net geen absolute meerderheid opgeleverd voor Syriza: de partij kreeg 149 van de 300 zetels in het Griekse parlement. Maar daar had de partij slechts 36% van de geldig uitgebrachte stemmen voor nodig. Het Griekse kiesstelsel is namelijk een merkwaardige hybride. 250 zetels worden proportioneel toebedeeld, althans, met een kiesdrempel van 3%. De laatste 50 zetels worden echter automatisch geheel gegund aan de grootste partij.

Dit systeem beoogt het beste van twee werelden te zijn. Enerzijds worden minderheden gerepresenteerd, net als in proportionele kiesstelsels als Nederland. Anderzijds creëert het stabielere meerderheden in het parlement waardoor regeringen daadkrachtiger kunnen zijn, net als in meerderheidsstelsels als het Verenigd Koninkrijk.

De mate waarin de verdeling van parlementszetels representatief is voor de verdeling van de stemmen kan op verschillende manieren worden berekend. Een van de meest gebruikte maten is de Gallagher-index, waarbij een score van 0 perfecte proportionaliteit betekent (wat in de praktijk onhaalbaar is, al is het maar vanwege afronden) en hogere scores een toenemende mate van disproportionaliteit weergeven.

(meer…)