Besluiten over coronamaatregelen worden genomen met de volksgezondheid in het achterhoofd. Maar kennelijk ook met een blik op de polarisatie. Het kabinet geeft aan dat maatregelen groepen niet “tegenover elkaar” mogen zetten. Coalitiepartner ChristenUnie wil een beleid van 1G (iedereen testen) in plaats van 2G, want dat laatste zou te veel ‘polariseren’. Voor sommigen is de polarisatie rond corona genoeg om zich maar helemaal buiten het debat te houden. Wat valt er te zeggen over polarisatie rond corona? Uit enquêteonderzoek blijkt dat corona inderdaad “groepen tegenover elkaar zet”. Maar dat moet ook weer niet overdreven worden.
[Read more…] about Polarisatie tijdens de pandemie: is corona een splijtzwam?corona
Hoe de regering burgers (niet) meekrijgt met de coronamaatregelen
Terwijl nieuwe overheidsmaatregelen onvermijdelijk lijken om de opmars van het coronavirus te beteugelen, lijkt de geest uit de fles en zijn steeds minder mensen bereid zich zondermeer neer te leggen bij nieuwe regels. Om burgers er van te overtuigen zich aan de maatregelen te houden is communicatie cruciaal. Alleen lijkt het daar sinds het eerste moment al aan te schorten: onduidelijke (of erger nog: tegenstrijdige) informatie kan het fundament onder de publieke steun voor maatregelen wegslaan. Het is daarom van het grootste belang om in de goed bekeken persconferenties en reclamespotjes de juiste toon aan te slaan en het goede frame te kiezen.
Framing-effecten zijn één van de meest bestudeerde fenomenen in de communicatiewetenschap. Prominent daarbinnen is het werk van Amos Tversky en de latere Nobelprijs voor Economie-winnaar Daniel Kahneman naar “Prospect Theory.” In hun werk onderzochten ze de effecten van gain-versus-loss framing, oftewel het benadrukken van potentiële winsten (gain-frame) in plaats van het benadrukken van mogelijke verliezen (loss-frame).
In 1981 onderzochten ze reeds het volgende (toen nog hypothetische) scenario van een “unusual Asian disease”:
Imagine that the U.S. is preparing for the outbreak of an unusual Asian disease, which is expected to kill 600 people. Two alternative programs to combat the disease have been proposed. Assume that the exact scientific estimate of the consequences of the programs are as follows:
– If Program A is adopted, 200 people will be saved. (72%)
– If Program B is adopted, there is 1/3 probability that 600 people will be saved, and 2/3 probability that no people will be saved. (28%)
Dit probleem werd hierboven geformuleerd met een gain-frame. Immers de nadruk lag op de mensen die gered konden worden. Een grote meerderheid koos voor Program A (72%), het sowieso redden van 200 mensen. 28 procent daarentegen wilde de gok nemen om met een één-derde zekerheid alle mensen te redden (Program B), maar dus twee-derde kans dat iedereen zou komen te overlijden. Wanneer het probleem daarentegen met een loss-frame werd gepresenteerd waarin de nadruk lag op mensen die dood zouden komen te overlijden, dan waren de proefpersonen veel meer geneigd om dit risico wél te nemen:
– If Program C is adopted 400 people will die. (22 %)
– If Program D is adopted there is 1/3 probability that nobody will die, and 2/3 probability that 600 people will die. (78 %)
Dit vaak herhaalde experiment, meestal in de economische context, toonde aan dat in het hypothetische geval van een “unusual Asian disease” mensen bereid waren om minder risico’s te nemen wanneer bepaalde beslissingen met een gain-frame werden gepresenteerd door de potentiële voordelen te benadrukken (veel mensen zullen gezond blijven) in plaats van de nadelen te benadrukken met een loss frame (veel mensen zullen anders doodgaan).
In het voorjaar van 2020, terwijl de hypothetische “unusual Asian disease” bewaarheid was geworden en een intelligente lockdown Nederland in zijn greep hield, onderzochten Michael Hameleers en ik de gevolgen van gain-versus-loss framing, maar nu dus onder realistische omstandigheden (publicatie is hier beschikbaar, open-access). Wij legden onze proefpersonen vergelijke scenario’s voor als die van Tversky en Kahneman, en pasten daarbij de statistieken aan naar wat op dat moment bekend was over besmettingen met het coronavirus:
Gezondheid gain-frame:
De volgende lockdown interventies zijn gericht op de gevolgen voor het aantal overlevenden.
– Interventie A heeft als gevolg dat 80% van alle patiënten gered kan worden. (82%)
– Interventie B heeft een kans van 80% dat alle patiënten gered kan worden, en 20% kans dat geen van de patiënten gered zal kunnen worden. (18%)
Gezondheid loss-frame:
De volgende lockdown interventies zijn gericht op de gevolgen voor het aantal slachtoffers.
– Interventie A heeft als gevolg dat 20% van alle patiënten komt te overlijden. (49%)
– Interventie B heeft een kans van 80% dat geen van de patiënten zal komen te overlijden, en 20% kans dat alle patiënten komen te overlijden. (51%)
Net als in 1981 vonden wij ook dat mensen vaker geneigd waren het 20%-risico te nemen dat iedereen zou komen te overlijden wanneer de potentiële doden werden benadrukt (loss-frame) dan wanneer de nadruk werd gelegd op geredde patiënten (gain-frame): 51% van de proefpersonen verkoos de risicovolle Interventie B als ze het loss-frame zagen, en dit was slechts 18% wanneer het gain-frame werd gebruikt. Kortom, mensen zijn bereid minder risico’s te nemen als de nadruk ligt op het behouden van mogelijke voordelen (redden van mensen).
We breidden het originele experimentele design uit door niet alleen de gezondheidsconsequenties aan mensen voor te leggen, maar ook de eventuele economische gevolgen. Ook in dit geval verkozen mensen de risicomijdende optie als ze werden geconfronteerd met het gain-frame, terwijl er relatief vaker werd gekozen voor de risicovolle Interventie B als het loss-frame werd gebruikt. Dit effect was wel een stuk minder sterk dan dat voor de gezondheidsgevolgen. De verklaring daarvoor is dat in april 2020 het gezondheidsonderwerp domineerde in de media en mensen bovendien de meeste onzekerheid en angst ervaarden over de gezondheidssituatie. De gezondheidsframes konden daarom een grotere impact hebben op de beslissingen van mensen dan de economische frames.
Economische gain frame:
De volgende lockdown interventies zijn gericht op gevolgen voor de economische stabiliteit.
– Interventie A heeft als gevolg dat 90% van onze economische capaciteit veiliggesteld wordt van een economische instorting. (72%)
– Interventie B heeft als gevolg een 90% kans om de volledige economie te redden, en 10% kans dat de economie helemaal niet gered kan worden van instorting. (28%)
Economisch loss frame:
De volgende lockdown interventies zijn gericht op gevolgen voor de economische krimp.
– Met interventie A zal de economische capaciteit met een verlies van 10% geconfronteerd worden. (64%)
– Interventie B heeft 90% kans dat de economie helemaal niet zal instorten, en 10% kans dat de economie volledig instort. (36%)
Kortom gain-framing leidt tot een grotere steun voor maatregelen met minder risico’s, zowel in de context van gezondheid als die van de economie (maar in mindere mate).
Vervolgens testten we of de gekozen lockdown strategie hierin een rol speelt. We legden mensen drie scenario’s voor: (1) een volledige lockdown zoals in de meeste landen het geval was, (2) de minder strikte intelligente lockdown van Nederland, en (3) een open-strategie als in Zweden waar de maatregelen zeer beperkt waren.
In lijn met onze theorie vonden we dat de framing effecten het sterkst waren op het moment dat de bedreigen het grootste was. Dus mensen reageerden sterker op het verschil in gain-framing en loss-framing als het over gezondheidsconsequenties ging in een situatie als de Zweedse opening-up strategie (rechts in de grafiek plaatje). Daarentegen waren de framing effecten in het economische domein het grootste als de volledige lockdown scenario werd gepresenteerd (link in de grafiek). Framing is dus het meest doorslaggevend als de risico’s (en de onzekerheid) het grootste zijn.
Met deze kennis in het achterhoofd is het interessant om te kijken waar de regering de nadruk op legt in haar communicatie: op de winsten of op de verliezen, en op de gezondheidsconsequenties of juist op de economische gevolgen? Uit jarenlang onderzoek, en nu dus gerepliceerd onder externe valide omstandigheden van een daadwerkelijke pandemie, kan inmiddels met grote zekerheid gesteld worden dat het benadrukken van mogelijke winsten door middel van gain-framing (mensen blijven gezondheid, de economie blijft overeind) de steun vergroot voor risicomijdende strategieën, zoals bijvoorbeeld een strenge(re) lockdown of een eventuele 2G-strategie vallen. De bereidheid om risico’s te nemen worden juist groter als de mogelijke verliezen worden benadrukt door middel van loss-frames (mogelijke doden, economische schade).
Uiteraard is de huidige situatie wel flink anders dan begin 2020. Destijds waren de onzekerheden over de gezondheidsschade door Covid-19 nog veel groter, mensen waren nog niet gevaccineerd en behandelmethoden beperkt. Bovendien lijken de economische gevolgen te zijn meegevallen (onder meer door de risicomijdende steunpakketten van de overheid) en is er eerder sprake van een oververhitting van de economie in plaats van een recessie. Door de verminderde onzekerheid en de grotere kennis onder het publiek zullen eventuele framing-effecten op dit moment, althans in theorie, minder sterk zijn.
We vonden in onze studie namelijk ook dat de framing effecten niet significant waren onder de mensen die dachten al met het coronavirus besmet te zijn geweest. Waarschijnlijk hadden de frames minder gevolgen voor hun opinies, omdat zij zich reeds immuun waanden en daardoor minder onzekerheid ervaarden. De framing van gezondheidsconsequenties had daardoor alleen een effect op de mensen die dachten nog niet besmet te zijn geweest. Met een overgrote meerderheid van Nederlanders die inmiddels gevaccineerd zijn en een kleiner gedeelte van de bevolking die überhaupt niet bevreesd is voor het coronavirus, zal de gemiddelde onzekerheid anno 2021 minder zijn dan in 2020, hetgeen sterke framing-effecten minder waarschijnlijk maakt.
Afbeelding: “Minister Hugo de Jonge” by Gerard Stolk (vers l’automne) is licensed under CC BY-NC 2.0
Conflicterende tijdslogica’s in besluitvorming over Corona
Besluitvorming in crisistijd blijft vaak een ondoorgrondelijk proces. Naar buiten toe presenteren bestuurders en politici besluiten meestal als een logische uitkomst van een rationeel afwegingsproces. De terugkerende persconferenties van Rutte en De Jonge over de corona crisismaatregelen zijn hier een mooi voorbeeld van. Achter de schermen is het proces van besluitvorming vaak een strijdtoneel waarbij lastige politiek-bestuurlijke afwegingen moeten worden gemaakt tussen conflicterende belangen en waarden. Dat moet, in het geval van de Corona crisis, dan ook nog onder hoge tijdsdruk en een hoge mate van onzekerheid waarmee veel aspecten van het beleid gepaard gaan gebeuren. In dit artikel geven wij een uniek inkijkje in hoe dit proces verliep binnen een van de vijfentwintig veiligheidsregio’s aan het begin van de corona pandemie.
Om een beter beeld te krijgen hoe besluitvorming in de Corona crisis zich in de praktijk ontvouwt, deden wij vanaf het begin van de pandemie etnografisch onderzoek. We waren daarbij een ‘vlieg op de muur’ tijdens crisis-overleggen binnen de hoogste regionale besluitvormingsorganen in een van de vijfentwintig Veiligheidsregio’s en corresponderende GGD (de precieze institutionele vorm wordt onderaan dit blog beschreven). Hier bespreken we een opmerkelijke bevinding vanuit onze observaties van twee type crisis-overleggen binnen dezelfde regio, het Regionaal Beleidsteam (RBT) en het crisisoverleg van de GGD: namelijk het verschil in tijdbeleving tussen de betrokken actoren.
Verschillen in tijdsbeleving: flitsramp logica versus holistische tijdslogica
De perceptie van tijd speelt, blijkt uit onze observaties, een sturende rol bij besluitvorming. Die beleving van tijd loopt sterk uiteen tussen actoren. Zo hanteerden bestuurders uit de veiligheidssector (‘de algemene kolom’) vaak een korte termijn flitsramp-logica. Deze logica gaat gepaard met brand(blus)metaforen en oorlogsretoriek. Het is de logica van de ingehouden adem, van acuut handelen en van brand blussen onder omstandigheden van onvolledige kennis, grote onzekerheid en een als zeer hoog gepercipieerd risico. Hierdoor wordt met daadkracht en snelheid gehandeld en worden op korte termijn grootse resultaten geboekt. Zo werd in het begin van de crisis de schaarste van persoonlijke beschermingsmiddelen met succes bestreden. Op onconventionele wijze werden deze middelen zelf aangeschaft in plaats van af te wachten op centrale inkoop zodat er ondanks de schaarste in de regio op geen enkele plek een tekort is geweest. Ook werd het beddentekort in de ouderenzorg opgelost, kregen alle daklozen zowel ‘s nachts als overdag toegang tot onderdak en werden verschillende type noodlocaties, met behulp van defensie, vliegensvlug ingericht. Daarnaast werden delen van de stad afgesloten om mobiliteit van burgers en daarmee contacten te verminderen. Zo kon het virus een tijdelijke halt toegeroepen worden. Vanuit de beleving van de flitsramp logica was het idee dominant dat als er niet nu gehandeld zou worden het te laat zou zijn, en werden zo acuut grote besluiten genomen onder verwijzing naar het pandemische gevaar.
Parallel aan die flitsramp logica, maar minder prominent aanwezig, zagen we een holistisch tijds-logica die meer werd gebruikt door partijen uit de gezondheidssector zoals de GGD (de zogenaamd ‘witte kolom’) maar ook door sommige onderdelen van de veiligheidssector. Deze logica is evengoed ingegeven door een hoge mate van onzekerheid en hoog risico, maar het verschil is dat er binnen een holistische tijdslogica meer adem – en daarmee ruimte voor reflectie – wordt ervaren. Dit betekent dat er ook ruimte wordt gemaakt voor nuance, voor validering van kennis en voor het nadenken over lange termijn consequenties en perspectieven. Dat biedt ook ruimte om na te denken over het samenbrengen van verschillende waarden en verschillende perspectieven, zoals bijvoorbeeld ‘het medische en het ethische samenbrengen’ in plaats van het prioriteren van die ene waarde van veiligheid die centraal staat in de flitsramplogica. Dit leverde andere activiteiten op, zoals pilots waarin verzorgingshuizen experimenteerden met bezoekregelingen toen bezoek in verzorgingshuizen niet toegestaan was. Op deze manier werd geprobeerd om verschillende waarden als veiligheid en welzijn samen te brengen. Vanuit een holistische tijdslogica werd getracht de discussie te verbreden voorbij een nauwe opvatting van ‘safety first’. Dat betekende het agenderen van het welzijn van ouderen maar ook van kinderen, jongeren en gezinnen. Ook is er vanuit deze optiek meer aandacht voor de lange-termijn gevolgen van maatregelen voor de maatschappij.
De verschillende tijdslogica’s staan vaak op een gespannen voet met elkaar. ‘De klokken tikken niet gelijk’, zoals een van de respondenten opmerkte tijdens een interview. Het is het dilemma tussen snelheid en zorgvuldigheid. Alhoewel beide tijdslogica’s vertegenwoordigd werden in het RBT, was de flitsramp logica vaak dominant. Deze logica sloot goed aan bij de normale werkwijze van de veiligheidsregio’s, die vooral is ingericht op kortdurende rampen die snel interventie vergen. Beide tijdslogica’s zijn echter van belang om de lastige politiek-bestuurlijke afwegingen tussen conflicterende belangen en waarden die komen kijken bij de bestrijding van de pandemie op een afgewogen manier te maken. Een consequentie van de dominante flitsramp logica is namelijk dat veel onbesproken blijft. Handelend vanuit het idee van ‘safety first’ en brandhaarden blussen worden andere belangen en waarden zoals de economie, lokale democratie en publieke verantwoording maar ook vragen als wie moet solidair zijn met wie, naar de achtergrond verschoven. Dit uitte zich bijvoorbeeld in het tijdelijk buitenspel staan van gemeenteraden ten aanzien van publieke ruimte en uitgaven. Ook werden jongeren geacht om solidair te zijn met ouderen en was er weinig mogelijk voor kwetsbare gezinnen ondanks de vrees voor een toename van kindermishandeling en huiselijk geweld.
Vanuit de dominante flitsramp-logica is gehandeld alsof verschillende waarden onverenigbaar zijn en daarmee prioritering de enige manier was om hiermee om te gaan. Dat was zeker in die eerste weken van grote onzekerheid omtrent het virus begrijpelijk. Er werd echter al snel kennis omtrent het virus opgedaan terwijl de verschillende waarden en perspectieven, die daarmee naast veiligheid ook een rol hadden kunnen spelen, van ondergeschikt belang bleven. Wij roepen bestuurders daarom op om meer actief verschillende waarden te articuleren en waar mogelijk compromissen hiertussen te smeden, en om burgers inzichten te geven in hoe die compromissen in hoofdlijnen tot stand komen. Nu corona niet langer uit het leven weg te denken is en het draagvlak ten aanzien van maatregelen om het virus te bestrijden lijkt af te nemen, is dit van toenemend belang.
Wij hebben ons onderzoek de titel ‘Leren Dansen’ gegeven, refererend aan de welbekende metafoor van de hamer en de dans die wordt gebruikt voor de verschillende manieren om de corona pandemie onder controle te brengen. Met de metafoor van de dans refereren we aan adaptieve en reflexieve manieren van besturen die nodig zijn om verschillende waarden tijdens de pandemie te accommoderen (Wallenburg et al. 2021). Waar de flits-ramp logica relateert aan de hamer (met kracht proberen het virus zoveel mogelijk een halt toe te roepen), is de holistische logica meer gericht op het leren dansen met het virus (door mee te bewegen en te proberen de praktijk aan te passen aan de steeds veranderende situatie waar het virus de samenleving voor stelt). Omdat het virus lange tijd onder ons zal blijven wordt het leren dansen meer en meer van belang. Leren dansen kan worden bereikt middels adaptief bestuur zoals voorgesteld door de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RV&S 2020). Met deze vorm van besturen wordt getracht te borgen dat er voldoende ruimte is voor afwegingen over wat van waarde is voor gezond en goed (samen)leven. Idealiter worden lastige politieke keuzes daarin niet verscholen achter kennis en expertise en worden onzekerheden en botsende inzichten waar nodig benoemd. Daarbij past dan ook het betrekken van verschillende informatiebronnen en perspectieven. Instituten als het Sociaal Cultureel Planbureau, het Planbureau voor de Leefomgeving en het Centraal Planbureau doen daartoe ook nadrukkelijk een oproep en daarmee een uitnodiging tot de dans (Planbureaus 2020; 2021). We sluiten ons aan bij deze oproep en hebben laten zien dat binnen de besluitvormingsgremia het potentieel tot dansen al aanwezig is en in de toekomst verder kan worden ontwikkeld.
Beschrijving institutionele structuur
Nederland is verdeeld in vijfentwintig veiligheidsregio’s. De belangrijkste taken van de veiligheidsregio’s zijn het voorkomen en bestrijden van branden, het voorbereiden op rampen en crises en de coördinatie, beheersing en bestrijding daarvan. Infectie-uitbraken, mits groot of dreigend genoeg, horen hier ook bij. Alle Nederlandse veiligheidsregio’s zijn aan het begin van de corona-crisis opgeschaald naar GRIP-4 – het op een na hoogste crisisniveau – omdat er sprake was van een regio-overstijgende crisis. De Minister-President en betrokken ministers vormden samen de Ministeriële Commissie Crisisbeheersing (MCCb). Besluiten van dit MCCb worden eerst landelijk afgestemd in het Veiligheidsberaad, waaraan de voorzitters van de vijfentwintig veiligheidsregio’s deelnemen. Besluiten worden vervolgens regionaal via een aanwijzing neergelegd bij de voorzitters van de veiligheidsregio’s die hieraan uitvoering moeten geven. Hiermee wordt getracht uniformiteit te bereiken in de uitvoering van de maatregelen. Tegelijkertijd hebben de veiligheidsregio’s de ruimte om af te wijken wanneer de voorzitter dat regionaal noodzakelijk acht.
Door de inwerkingstelling van de GRIP-4 procedure aan het begin van de crisis werd het Regionaal Beleidsteam (RBT) dagelijks actief. Dit team bestaat onder andere uit de Voorzitter van de Veiligheidsraad (VVR) – vaak de burgemeester van de grootste gemeente uit de regio – en diens plaatsvervanger, de Algemeen Directeur van de veiligheidsregio en operationeel leiders van het Regionaal Operationeel Team (ROT); de Eenheidschef van de politie en de Hoofdofficier van Justitie; de Coördinerend gemeentefunctionaris en de gemeentelijke directeur Veiligheid; en vanuit de medische hoek de Directeur Publieke Gezondheid (DPG) en de voorzitter van het Regionaal Overleg Acute Zorg (ROAZ).
Op grond van artikel 39 van de Wet Veiligheidsregio’s krijgt de voorzitter bij een crisis van meer dan plaatselijke betekenis een aantal bevoegdheden op het terrein van de openbare orde en veiligheid, zoals het afkondigen van noodverordeningen met als doel om effectieve maatregelen zo snel mogelijk te kunnen nemen om een (dreigende) ramp of crisis te bestrijden. Dit betekent kortom dat de voorzitter van de veiligheidsregio de bevoegdheid heeft om het openbare leven in te perken en (delen van) de stad af te sluiten voor publiek indien zich zo’n (dreigend) risico voordoet.
De GGD is als de gemeentelijke gezondheidsdienst verantwoordelijk voor de bestrijding van infectieziekten. De Directeur Publieke Gezondheid (DPG) geeft leiding aan zowel de GGD als de GHOR (Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio) en is als verantwoordelijke voor de GHOR, tevens lid van de directie van de veiligheidsregio. De DPG geeft binnen het veiligheidsdomein integraal advies namens de geneeskundige keten (ook wel de ‘witte kolom’ geheten).
Verwijzingen
Planbureaus (2020). Een doorstart van de samenleving. Briefadvies Planbureaus voor Herstelbeleid.
SCP (Den Haag). https://www.cpb.nl/sites/default/files/omnidownload/Briefadvies-Planbureaus-voor-herstelbeleid-feb2021.pdf
Planbureaus (2020). Aandachtspunten voor een herstelbeleid. Briefadvies Covid-19 Overleg
Planbureaus. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, Planbureau voor de leefomgeving, Centraal Planbureau.
Pueyo, T. (2020). “Coronavirus: De Hamer en de Dans. Hoe de komende 18 maanden eruit kunnen zien, als leiders tijd voor ons winnen”. Medium (blog). March 21 2020. https://medium.com/tomas-pueyo/coronavirus-de-hamer-en-de-dans-96b723d63488.
RV&S. 2020. (Samen)leven is meer dan overleven. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (Den Haag).
Wallenburg, I., de Graaff, B., Bal, J., Felder, M., & Bal, R. (2021). Dancing with a Virus: Finding new Rhythms of Organizing and Caring in Dutch Hospitals. In J. Waring, J.-L. Denis, A. R. Petersen, & T. Tenbensel (Eds.), Organising care in times of Covid-19: Palgrave.
Aflevering 99 – Politieke journalistiek anno 2021, met Lamyae Aharouay en Mark Lievisse Adriaanse
Mijn gasten van vandaag zijn Lamyae Aharouay en Mark Lievisse Adriaanse, beiden werkzaam als politiek journalist bij NRC. Lamyae en Mark vertellen op openhartige wijze over hun werk als journalist op het Binnenhof. We staan ook stil bij de toenemende druk op de persvrijheid in Nederland, zowel vanuit de hoek van radicaalrechts als vanuit de overheid.
Achtergronden bij deze aflevering:
- Coronakabinet Rutte III: van crisis naar crisis
- Hoe Nederland de controle verloor: de corona-uitbraak van dag tot dag
- Sigrid Kaag: ‘We komen in dit kabinet niet verder
Download de podcast via iTunes | Spotify | Stitcher | Soundcloud | RSS
Muziek: Dexter Britain (CC BY-NC-SA 3.0), www.dexterbritain.com
Beïnvloedt corona ons stemgedrag?
De afgelopen verkiezingen kon je niet om corona heen. Vooraf werd even gevreesd dat angst voor besmettingen zou leiden tot een lagere opkomst en voor kiezers was het één van de belangrijkste thema’s. Maar hoe hangt ons stemgedrag eigenlijk samen met corona? De Forum voor Democratie-kiezer is niet geheel verrassend het meest coronasceptisch, maar een analyse op data van het Nationaal Kiezersonderzoek legt meer verschillen bloot.1
Pandemie onder controle of open economie?
VVD-kiezers zijn het meest tevreden met coronabeleid. Dit zien we in Figuur 1, waarvoor ik kiezers per partij2 heb ingedeeld op basis van hun tevredenheid met het coronabeleid en of ze de voorkeur geven aan de pandemie onder controle te krijgen of bedrijven, winkels en open te houden. Kiezers die op niet tevreden/niet ontevreden zijn zitten in een aparte groep.3
Na de VVD-kiezers zijn de kiezers van de coalitiepartners het meest tevreden, vervolgens de linkse kiezers en tenslotte de niet-stemmers en kiezers van de uiterst rechtse partijen. Tevredenheid lijkt bovendien samen te gaan met een voorkeur om de pandemie onder controle te houden: onder deze groep geeft men vaker de voorkeur aan de pandemie onder controle krijgen (donkergroene vlakken) dan de economie te openen (lichtgroene vlakken).
Het meest extreem zijn de FvD-kiezers – daarover later meer. Toch zien we ontevreden kiezers ook bij andere partijen. Ruim een kwart van de kiezers is ontevreden met het huidige coronabeleid, en die stemmen bij lange na niet allemaal op Forum voor Democratie. Opvallend is dat onder de ontevredenen (de rode vlakken) de wensen duidelijk verschillen tussen links en rechts. Onder kiezers van de uiterst rechtse partijen, SGP en in mindere mate Partij voor de Dieren wil het merendeel van de kiezers de economie openen (donkerrode vlak). Bij de drie linkse partijen – SP, PvdA en GroenLinks – zien we het tegenovergestelde: de meerderheid wil juist sterker de corona pandemie onder controle houden (lichtrode vlak).
Onder SGP-kiezers relatief vaker corona
Hangt deze ontevredenheid samen met directe ervaringen met corona? De FvD-kiezer is het minst vaak ziek en heeft minder vaak iemand in de directe omgeving die besmet is geraakt. Of dit ertoe heeft geleid dat men sceptischer is over de gevaren van corona en daarom vaker FvD stemt óf dat men zich juist minder vaak laat testen omdat men coronasceptischer is, valt op basis van deze data niet te zeggen.
Als we kijken wie het vaakst ziek zijn, vallen ten eerste de GroenLinks- en D66-kiezers op. Hun achterban bestaat uit de wat jongere kiezer uit de Randstad. Hoewel de verschillen klein zijn, is het aantal coronabesmettingen in de directe omgeving het hoogst onder SGP-kiezers (en in iets mindere mate ChristenUnie-kiezers). Zou dat verband houden met de grootschalige kerkdiensten, waar afgelopen weken commotie over was?
FvD: de anti-lockdown partij
Dat de FvD-kiezers er uitspringen is niet vreemd, aangezien Forum voor Democratie zich duidelijk positioneerde als dé partij die strijd tegen de coronamaatregelen. Het patroon is wel uitzonderlijk extreem: ontevredenheid met het coronabeleid is zo goed als een voorwaarde om op FvD te stemmen. 92% van de FvD-stemmers is ontevreden met het coronabeleid. Onder PVV-stemmers is dit 57% en onder kiezers van andere partijen is dit slechts 23%. Ofwel, mensen die tegen immigratie zijn, tegen de EU zijn en het met al die andere speerpunten van FvD eens zijn, stemmen nagenoeg alleen op FvD als ze ook coronasceptisch zijn.
Wat deugt er niet aan het beleid, volgens deze FvD-kiezers? Maar liefst 97% van hen verkiest het openen van bedrijven, winkels en restaurants boven het onder controle krijgen van de pandemie (PVV-kiezers 42%, overige kiezers 20%). Een mogelijke oorzaak is dat deze kiezers niet zo in het gevaar van corona geloven. Tenminste, dat is de boodschap van Baudet. Dit wordt ook bevestigd in de data: slechts 15% van de FvD-kiezers is bang dat zij of een familielid besmet raken met het coronavirus. Dat is betrekkelijk minder onder PVV-kiezers (37%) en de rest (40%).
Kiezen linkse coronasceptici ook FvD?
FvD lijkt dus de coronasceptische kiezers weg te kapen bij PVV en JA21 – partijen wiens achterban sterk overeenkomt met die van de FvD. Maar was de partij ook in staat de coronasceptische kiezer te trekken die op thema’s zoals immigratie het oneens zijn met FvD? Op social media werd hiervoor al de term wellness-rechts gemunt: overwegend linkse of postmateriële kiezers die wegens weerstand tegen de vrijheidsbeperkende maatregelen op FvD zouden stemmen.
Om deze vraag te beantwoorden heb ik onder FvD-kiezers onderscheid gemaakt tussen (1) zij die ook overwogen om op PVV of JA21 te stemmen (70%) en (2) zij die enkel FvD overwogen (30%).5 In Figuur 2 zien we dat degenen die enkel FvD overwegen gemiddeld genomen minder rechts én milder op thema van immigratie zijn dan de FvD-kiezers die ook PVV of JA21 overwogen.6 Dit deel van de FvD-achterban verschilt bovendien niet significant op het immigratie-issue van de gemiddelde kiezer.7 FvD trekt naast de typische rechtse anti-immigratie kiezer dus ook een meer algemeen coronasceptisch electoraat aan.
Opvattingen over corona lijkt het electoraat te verdelen. De coalitiepartijen, en dan met name de VVD, trokken kiezers aan die tevreden zijn met het coronabeleid. Van de oppositiepartijen lijkt alleen Forum voor Democratie in staat geweest zich op het corona-thema te profileren en hiermee de coronasceptici aan zich weten te binden.
Noten
1. De analyses zijn gebaseerd op 4,351 respondenten uit het Nationaal Kiezersonderzoek 2021. Deze zijn in aanloop naar de verkiezingen verzameld tussen 1 februari en 14 maart. Zie disclaimer voor verder informatie.
2. Partijvoorkeur is gebaseerd op de vraag ‘Als u nu zou moeten beslissen, op welke partij gaat u dan stemmen?’ Alleen partijen waar ten minste 50 respondenten op gaan stemmen zijn als aparte categorie meegenomen. Respondenten die op één van de overige partijen wilden gaan stemmen, zijn samengevoegd tot de categorie ‘andere partij’.
3. De groepen zijn ingedeeld op basis van deze volgende twee items:
Hoe tevreden of ontevreden bent u met wat de regering in de afgelopen maanden heeft gedaan in reactie op de corona-pandemie?
De antwoordcategorieën zijn samengevoegd tot tevreden (‘zeer tevreden’ en ‘tevreden’), niet tevreden/niet ontevreden, ontevreden (‘ontevreden’ en ‘zeer ontevreden’).
Sommige mensen vinden dat de corona-pandemie onder controle moet worden gekregen, ook als bedrijven, winkels en restaurants dicht moeten. Anderen vinden dat bedrijven, winkels en restaurants altijd open moeten blijven. Waar zou u uzelf plaatsen op een lijn van 1 tot en met 7? Hierbij betekent 1 dat eerst de corona-pandemie onder controle moet worden gekregen, en 7 betekent dat bedrijven, winkels en restaurants altijd open mogen blijven.
Respondenten die 1, 2 of 3 hebben geantwoord geven de voorkeur aan ‘pandemie onder controle’, respondenten die 5, 6 of 7 hebben geantwoord geven de voorkeur aan ‘economie open’ en respondenten die 4 hebben geantwoord hebben ‘geen voorkeur’.
4. Ik heb gebruik gemaakt van de vraag ‘Bent u of is iemand in uw directe omgeving besmet geraakt met het coronavirus? Er zijn meerdere antwoorden mogelijk.’
5. FvD-kiezers die ook overwogen om op PVV of JA21 te stemmen scoren op onderstaande vraag 7 of hoger bij PVV en/of JA21: Hieronder staat een aantal partijen. Wilt u telkens op een schaal van 1 tot en met 10 aangeven hoe waarschijnlijk het is dat u er ooit op zult stemmen. Daarbij betekent 1 dat u nooit op deze partij zult stemmen en 10 dat u zeker ooit op deze partij zult stemmen.
6. Links-rechts plaatsing: In de politiek wordt soms gesproken over links en rechts. Wanneer u denkt aan uw eigen politieke opvattingen, waar zou u zichzelf dan plaatsen?
Immigratie: In Nederland vinden sommigen dat mensen met een migratieachtergrond hier moeten kunnen leven met behoud van de eigen cultuur. Anderen vinden dat zij zich geheel moeten aanpassen aan de Nederlandse cultuur. Waar zou u de volgende politieke partijen en uzelf plaatsen op een lijn van 1 tot en met 7, waarbij de 1 behoud van eigen cultuur voor mensen met een migratieachtergrond betekent en de 7 dat zij zich geheel moeten aanpassen?
7. De gemiddelde score op het item over immigratie onder kiezers van andere partijen dan FvD, PVV en JA21 is 4,2 (st. dev.: 1,6).
NKO disclaimer
Voorlopige data
De resultaten in deze blog op basis van het Nationale Kiezersonderzoek en het Dutch Ethnic Minority Election Study zijn gebaseerd op enquêtedata verzameld in de weken voorafgaande aan de verkiezingen. Deze data zijn nog ongewogen. In het belang van het publieke debat rapporteren we er hier over, maar er moet voorzichtig omgegaan worden met de puntschattingen. In dat licht ligt de nadruk dan ook op de duidelijke patronen, verschillen en overeenkomsten, welke minder gevoelig zijn voor kleine verschuivingen in de data.
Met andere woorden: hoewel de cijfers nog wat kunnen verschuiven – en sowieso rekeninghouden met foutmarges dienen te worden geïnterpreteerd – gaan we er vanuit dat de getrokken conclusies robuust zijn. Minder duidelijke resultaten rapporteren we in deze fase niet.
Nationaal Kiezersonderzoek
Het Nationaal Kiezersonderzoek (NKO) is het toonaangevende kiezersonderzoek onder een representatieve groep stemgerechtigden in Nederland. Sinds 1971 voert Stichting Kiezersonderzoek Nederland (SKON) het NKO uit rond iedere Tweede Kamerverkiezing. Onder leiding van Marcel Lubbers (Universiteit van Utrecht), Tom van der Meer (Universiteit van Amsterdam), Take Sipma, Kristof Jacobs en Niels Spierings (Radboud Universiteit) is ook in 2021 aan Nederlanders gevraagd naar hun stemgedrag en politieke opvattingen rondom belangrijke maatschappelijke thema’s. De dataverzameling is uitgevoerd door I&O op basis van een door het CBS aangeleverde aselecte steekproef van de Nederlandse stemgerechtigde bevolking. Daarnaast is een deel ingebed binnen het LISS-panel, zodat dezelfde mensen over de tijd gevolgd kunnen worden.