Dit artikel is geschreven met Jona Linde, UD Algemene Economie, Universiteit van Maastricht.
Politieke actoren, of het nu regeringen of Tweede Kamerleden zijn, kunnen vrijwel nooit zeker zijn van de gevolgen van de keuzes die zij (moeten) maken. Een besluit van een politieke partij om haar partijplatform aan te passen – zie ook hier – kan bijvoorbeeld nieuwe kiezers trekken, maar kan ook bestaande kiezers wegjagen. Zulke keuzes met onzekere uitkomsten zijn riskant. Uit een grote hoeveelheid studies uit vooral de gedragseconomie weten we dat de context beïnvloedt of mensen bereid zijn zulke riskante keuzes te nemen, of dat zij deze juist schuwen. Prospecttheorie blijkt in staat een groot deel van het geobserveerde gedrag te verklaren. Een kernonderdeel van deze theorie is dat mensen geconfronteerd met winsten riskante keuzes uit de weg gaan; terwijl zij geconfronteerd met verliezen deze juist omarmen. Dit wordt het reflectie-effect genoemd. Maar gaat dit ook op voor politici? Of zijn politici nèt wat anders dan de rest van ons?
Prospecttheorie waarschijnlijk wel toepasbaar
Al sinds de jaren negentig is prospecttheorie toegepast in de politicologie, vooral in de internationale betrekkingen. Onderzoekers toonden bijvoorbeeld aan dat ook Amerikaanse presidenten in hun buitenlands beleid het reflectie-effect vertonen. Hun besluiten op dit terrein waren namelijk riskanter wanneer de president zich in een verliessituatie bevond dan wanneer hij zich in een winstsituatie bevond (zie bijvoorbeeld dit overzichtsartikel). En één van ons heeft het reflectie-effect uit prospecttheorie toegepast om te verklaren waarom sommige regeringen wel impopulaire hervormingen in de verzorgingsstaat doorvoerden, en andere regeringen niet (zie Politics of Risk-taking). Reden dus om aan te nemen politici dezelfde keuzes onder situaties van onzekerheid nemen als de rest van ons.
… of toch niet?
Sluitend was bovenstaand onderzoek echter niet, omdat het – in tegenstelling tot het meeste eerdergenoemde gedragseconomische onderzoek – niet experimenteel toetste of politici zich inderdaad volgens prospecttheorie gedragen.
Een experiment met Tweede Kamerleden
Wij hebben daarom een experiment uitgevoerd met Tweede Kamerleden als deelnemers (n=46, ofwel 30%).[1] Dit onderzoek is recentelijk verschenen in Political Psychology. Om zo dicht mogelijk bij het eerdere onderzoek te blijven, bestonden de keuzeproblemen in ons experiment voornamelijk uit problemen uit dat eerdere onderzoek. Daarnaast hebben we een aantal hypothetische beleidsproblemen ontwikkeld die wat meer leken op de keuzes die Tweede Kamerleden doorgaans maken. De Tweede Kamerleden hebben het experiment gedaan in de aanwezigheid van ten minste één van de onderzoekers, individueel en in stilte, op hun eigen tablet. Er was een redelijke spreiding over de politieke partijen. Wel waren Kamerleden van partijen aan de rechterzijde van het spectrum wat oververtegenwoordigd, maar het aantal deelnemers was te klein om vast te kunnen stellen of dit effect had op de resultaten.
Politici grotendeels hetzelfde als de rest van ons
Onze belangrijkste bevinding is dat de Tweede Kamerleden ook duidelijk het reflectie-effect vertoonden. Ook hun keuzes worden dus beïnvloed door de specifieke context van winst of verlies. Dit betekent dat dit deel van prospecttheorie toepasbaar is op de besluiten van politieke actoren, en daarmee dat zij net als de rest van ons zijn.
Maar niet alle onderdelen van prospecttheorie kunnen zonder meer toegepast worden op politieke actoren. We vonden namelijk geen significant bewijs voor het zogenaamde wegen van kansen, ofwel het verschijnsel dat mensen kansen niet lineair behandelen en dat zij vooral erg gevoelig zijn voor de mogelijkheid een vaststaande uitkomst te bereiken – een ander belangrijk kenmerk van prospecttheorie. De keuzes van de Tweede Kamerleden waren iets meer in lijn met de theorie van het verwachte nut dan bij de gebruikelijke deelnemers het geval was. Onze resultaten weerlegden het wegen van kansen overigens ook niet volledig, omdat de resultaten wel in de juiste richting gingen.
Al met al zijn onze bevindingen goed nieuws voor de politicologen die prospecttheorie gebruiken in hun onderzoek, omdat juist dit reflectie-effect doorgaans toegepast wordt. Het niet vinden van bewijs voor het wegen van kansen kan worden gezien als goed nieuws voor besluitvorming door politieke actoren. Hoewel de context van winst of verlies ook de beslissingen van Tweede Kamerleden beïnvloedde, die daardoor afwijken van de voorspellingen van de theorie van het verwachte nut of rationele keuzetheorie, ligt de afwezigheid van het wegen van kansen meer in lijn van dit normatieve ideaal.
Noten
[1] We hebben hetzelfde experiment ook uitgevoerd met studenten, de gebruikelijke deelnemers aan gedragseconomische experimenten, om de taken te valideren (n=176). Voor de meeste taken waren de resultaten met studenten in lijn met eerder onderzoek. Voor zover dat niet het geval was hebben we de taken buiten beschouwing gelaten bij het interpreteren van de resultaten met politici.
Afbeelding: Value function in Prospect Theory, drawing by Marc Oliver Rieger.