Politicologie en actualiteit

verantwoording

Aflevering 98 – Formatie-update, met Tom van der Meer

door Armen Hakhverdian 2 Reacties

Je zou bijna vergeten dat we in maart verkiezingen hebben gehad. Het kabinet is sinds januari demissionair, eerst vanwege de val van Rutte-3 naar aanleiding van de toeslagenaffaire en toen waren er natuurlijk de Tweede Kamerverkiezingen. We zijn inmiddels vier en een halve maand na de verkiezingen en eigenlijk moet het échte formeren nog beginnen.

Ik praat hierover verder met Tom van der Meer, hoogleraar politicologie aan de UvA. We spreken over de formatie, over het ontbreken van iedere vorm van urgentie bij Rutte, Kaag en collega’s om een nieuwe regering te vormen, over de ineenstorting van verantwoordingsmechanismes in een tijd waarin vergaande maatregelen worden genomen in verband met de coronacrisis die juist schreeuwen om een volwaardige en legitieme regering, en over nog veel meer.

Achtergronden bij deze aflevering:

Download de podcast via iTunes | Spotify | Stitcher | Soundcloud | RSS

Muziek: Dexter Britain (CC BY-NC-SA 3.0), www.dexterbritain.com

Regeringswissels en electorale verantwoording

door Simon Otjes, Dieter Stiers 0 Reacties

Over een paar weken mogen alle Nederlanders weer naar de stembus. Verkiezingen dienen verschillende doelen: het is een manier voor kiezers om hun voorkeur voor beleid in een nieuwe parlementaire periode te laten blijken maar ook voor kiezers om hun oordeel te geven over het gevoerde regeringsbeleid.

Zwakke band tussen verkiezingsuitslagen en de formatie


Verkiezingen zouden kiezers de mogelijkheid moeten bieden om een nieuwe regering te kiezen als ze ontevreden zijn met wat de regering de laatste jaren heeft gepresteerd. Echter in Nederland is de relatie tussen de verkiezingsuitslag en de formatie ronduit zwak: een regeringspartij kan zwaar worden afgestraft bij de verkiezingen en doorregeren. Denk aan het CDA in 2010. De Christendemocraten verloren de helft van hun zetels maar bleven in het kabinet. Ook de VVD in 2002 en de PvdA in 1994 bleven in het kabinet ondanks het feit dat ze door de kiezer werden afgestraft. De ondoorzichtige relatie tussen verkiezingsuitslagen en kabinetsformaties is de achilleshiel van de Nederlandse democratie zeggen prominente politicologen.

Datzelfde geldt ook voor België: een kabinet dat de verkiezingen had verloren kon daar na een lange formatie met een paar nieuwe partners verder regeren. Bij de laatste verkiezingen verloren in België de zittende Christendemocratische en liberale regeringspartijen. Het nieuwe kabinet bestond uit die drie partijen aangevuld met vier linkse partijen.


Volledige en gedeeltelijke regeringswisseling

Dit is niet in alle landen zo. Er zijn landen waar de relatie tussen de regeringssamenstelling en verkiezingsuitslag veel helderder is. In tweepartijenstelsels als het Verenigd Koninkrijk vormt de winnaar van de verkiezingen het kabinet. Ook in tweeblokkenstelsels als Denemarken, Noorwegen en Zweden is de relatie tussen de verkiezingsuitslag en de formatie helderder. Als de partijen die de huidige regering steunen, de meerderheid houden, kunnen ze doorregeren. Haalt de oppositie een meerderheid, dan vormen zij de nieuwe regering. Dit zijn dus voorbeelden van systemen met volledige regeringswisseling: of het huidige kabinet blijft aan, of de oppositie vervangt hen.

Nederland en België hebben echter een stelsel van gedeeltelijke regeringswisseling. Na verkiezingen blijven sommige partijen in het kabinet, terwijl anderen erbij komen of eruit gaan. Bij de laatste regeringswisseling in Nederland kwamen D66, CU en CDA in het kabinet, ging de PvdA eruit en bleef de VVD erin.

Ongenoegen over het kabinet bij verkiezingen

De vraag is of kiezers dat bij hun keuze bij de verkiezingen mee laten wegen. In een recent artikel in party politics zochten wij dit uit. We keken specifiek naar de vraag of kiezers bij verkiezingen hun ongenoegen met het kabinet meer of minder een rol laten spelen. Je zou verwachten dat in een systeem dat wordt gekenmerkt door volledige regeringswisseling, de relatie tussen tevredenheid met het kabinet en de uitgebrachte stem een grotere rol speelt bij verkiezingen. Immers hier maakt de stem van kiezers echt uit bij de formatie. Kiezers kunnen daar een slechte regering bij verkiezingen wegsturen.

We vinden dat dit inderdaad het geval is. In systemen waar volledige regeringswisseling de norm is, stemmen kiezers die tevreden zijn met het kabinet vaker op regeringspartijen. Ontevreden kiezers stemmen vaker op oppositiepartijen. In systemen waar gedeeltelijke regeringswisseling de norm is, is deze relatie zwakker.

Nadelen van het systeem van de Lage Landen?

Verkiezingen in landen als Nederland of België zijn dus minder een moment om het gevoerde beleid te beoordelen. Het is dus minder een moment van verantwoording van politici naar de kiezer. Dat is één nadeel van het systeem van gedeeltelijke regeringswisseling van de Lage Landen. Dit heeft verregaande gevolgen voor de representatieve functie van verkiezingen. Zoals hierboven gesteld, kunnen kiezers zowel vooruit als achteruit kijken wanneer ze hun stem uitbrengen. Beide mechanismen zijn belangrijk vanuit democratisch oogpunt. Het is dus niet geen optimistische conclusie dat kiezers hun mening over het beleid minder laten meetellen wanneer ze stemmen in systemen met gedeeltelijke regeringswisselingen.

Eerder onderzoek heeft ook al andere zwakke kanten van dit systeem laten zien. In landen met gedeelteijke regeringswisseling is de opkomst hoger dan in landen met volledige regeringswisseling (als de systemen allebei evenredige vertegenwoordiging gebruiken en geen opkomstplicht hebben). Is volledige regeringswisseling dan alleen maar positief? Of staan tegenover de helderdere band tussen verkiezingsuitslagen en formaties, andere nadelen? Daar zou toekomstig onderzoek naar kunnen kijken.

Stemmen: een verkiezingspodcast zonder peilingen. Aflevering 1 – Waarom (en waarop) stemmen we?

door Armen Hakhverdian 0 Reacties

Naast onze reguliere podcast gaan we in samenwerking met de Correspondent een podcastreeks maken over de verkiezingen. Deze eerste aflevering gaat over de functie van verkiezingen in ons democratisch bestel. Te gast zijn Carolien van Ham, Catherine de Vries en Marc Chavannes.

De podcast wordt iedere dinsdag gepost in onze eigen feed en in de feed van de Correspondent.

Voor meer achtergronden, infographics en kekke grafiekjes, zie hier.

Abonneren kan via iTunes | Spotify | Stitcher | Soundcloud | RSS

Het Rijk betaalt politieke rekening voor mislukte decentralisatie

door Lisanne de Blok 4 Reacties

Vorige week publiceerde het Sociaal Cultureel Planbureau een rapport over het sociale domein waarin de resultaten van de decentralisatiegolf van 2015 langs de meetlat werden gelegd. Overheidstaken zoals de jeugdzorg, werk en inkomen en zorg aan langdurig zieken en ouderen werden overgeheveld van het Rijk naar de gemeenten. De verwachting was dat uitvoering door gemeenten beter en goedkoper zou zijn, dankzij maatwerk en zelfredzame burgers. De uitkomsten van deze decentralisatie waren echter niet bepaald positief: De kwaliteit van de zorg en ondersteuning is niet verbeterd en in sommige gevallen zelfs verslechterd.

Dit is natuurlijk vooral inhoudelijk een groot probleem. Maar ook strategisch snijden landelijke politici zichzelf hiermee in de vingers. Burgers houden de nationale overheid namelijk nog altijd verantwoordelijk voor taken die zij heeft afgedragen aan de gemeenten. De slechte resultaten van de decentralisatie komen dus als een boemerang bij de nationale politiek terug.

Wie houden Nederlanders verantwoordelijk?

Als deel van het Lokaal Kiezers Onderzoek (LKO) vroegen we burgers in 2016 en in 2018 wie ze verantwoordelijk houden voor zes verschillende onderwerpen. Voor bijvoorbeeld de bijstand konden respondenten op een schaal van 1 tot 10 aangeven hoe verantwoordelijk ze de gemeente, de nationale overheid en de Europese Unie hielden, waarbij 1 stond voor ‘helemaal niet verantwoordelijk’ en 10 voor ‘heel erg verantwoordelijk’.

In het voorjaar van 2016 zagen we dat burgers de nationale overheid voor alle beleidsterreinen het meest verantwoordelijk hielden, óók voor de taken die zij in het jaar daarvoor had overgedragen naar de gemeenten. Figuur 1 laat zien dat de waargenomen verantwoordelijkheid van de gemeente weliswaar het hoogst is voor de bijstand, de zorg voor langdurig zieken en ouderen, en veiligheid (in vergelijking met de andere terreinen). Maar de nationale overheid wordt voor deze taken, gemiddeld genomen, nog altijd als méér verantwoordelijk gezien dan de gemeente.

Figuur 1: Verantwoordelijkheidspercepties in 2016

Deze resultaten lijken niet een gevolg te zijn van een relatieve onbekendheid met de in 2015 verschoven overheidsbevoegdheden. Ook drie jaar na de decentralisatie, in 2018, zien we namelijk een gelijksoortig beeld (zie figuur 2).

Nog steeds beschouwen Nederlanders, gemiddeld genomen, de nationale overheid als het meest verantwoordelijk voor de gedecentraliseerde taken. De ervaren verantwoordelijkheid van de nationale overheid voor het sociale domein neemt wel iets af, in vergelijking met 2016, maar niet heel erg veel (zie figuur 2). Deze daling op het nationale niveau, leidde niet tot grote veranderingen in de ervaren verantwoordelijkheid voor de gemeente. Nederlanders zagen in 2018 de gemeente namelijk als vrijwel even verantwoordelijk voor de bijstand en de zorg als in 2016 (geen significant verschil). Een grotere bekendheid zorgt dus voor weinig verandering in verantwoordelijkheidspercepties. Voor Nederlanders blijft de nationale overheid verantwoordelijk.

Figuur 2: Verandering in verantwoordelijkheidspercepties tussen 2016-2018

Afrekening van de nationale overheid

Maakt het uit dat Nederlanders de nationale overheid nog steeds het meest verantwoordelijk houden voor gedecentraliseerde taken in het sociale domein? Jazeker. Deze verantwoordelijkheidspercepties bepalen op welk niveau de politieke afrekening door kiezers plaatsvindt.

Uit het SCP-rapport bleek dat de kwaliteit van de zorg en ondersteuning in het sociale domein gelijk is gebleven of zelfs is verslechterd sinds de decentralisatie.

Hoe tevreden burgers zijn met het gevoerde beleid, bepaalt hoeveel vertrouwen ze hebben in politieke instanties, zo toonde ik recent met collega’s in de Journal of Elections, Public Opinion, and Parties. Wanneer men bijvoorbeeld minder tevreden is met de kwaliteit van de jeugdzorg, en de nationale overheid hiervoor verantwoordelijk houdt, leidt dat tot een afname in politiek vertrouwen op het nationale niveau. Deze afrekening is het duidelijkst zichtbaar op het nationale niveau (figuur 3). Niet alleen omdat deze vrijwel altijd als het meest verantwoordelijk wordt gezien, maar ook omdat op gemeentelijk niveau het vertrouwen door andere dingen gedreven lijkt te worden dan beleidstevredenheid.

Figuur 3: Relatie tussen beleidstevredenheid en politiek vertrouwen (per onderwerp en bestuurslaag)

Kortom, het is ook in het politieke eigenbelang van de regering om de achterblijvende resultaten in het sociale domein aan te pakken. De regering plukt namelijk de wrange vruchten van tegenvallende prestaties, wat het vertrouwen in de nationale politiek schaadt.