Tweedeling Oekraïne is een mythe

Hier volgt een gastbijdrage van Max Bader, universitair docent Russian and Eurasian Studies aan de Universiteit Leiden.

In de duiding van de recente conflicten in de Oekraïne worden vaak kaarten getoond (zie bijvoorbeeld hieronder) die willen aantonen dat het land linguïstisch en electoraal in grofweg twee gelijke helften is verdeeld. De suggestie hierbij is dat de linkerhelft van het land bestaat uit een pro-westerse, etnisch Oekraïense en Oekraïenstalige bevolking bestaat die achter het omverwerpen van voormalig president Janoekovitsj zit, terwijl het zuiden en oosten van het land worden bevolkt door pro-westerse, deels etnisch Russische Russischtaligen die Janoekovitsj steunden.

De scheidslijn tussen de twee delen bestaat in wezen echter niet: sommige regio’s in het westen vertegenwoordigen bij uitstek het ene deel, en sommige regio’s in het oosten het andere deel, maar de grote meerderheid van de regio’s zijn gemengd. Deze realiteit komt tot uiting in de uitslagen van de parlementsverkiezingen van 2012. In drie westelijke regio’s – Ivano-Frankivska Oblast, L’vivska Oblast, en Ternopil’ska Oblast – ontvingen de drie voornaamste oppositiepartijen van dat moment bij elkaar opgeteld tussen de 85% en 90% van de stemmen. In de twee meest ‘oostelijke’ regio’s – Donetska Oblast en Luhanska Oblast – daarentegen kregen de Partij van de Regio’s van Janoekovitsj en de Communistische Partij bij elkaar 80% tot 85% van de stemmen. De verkiezingsuitslagen in de meeste andere van de 27 regio’s van het land, echter, suggereren een pluralistisch politiek landschap. Met 52% van de stemmen voor de Partij van de Regio’s is de Krim daarbij dan nog één van de regio’s met de laagste mate van pluralisme.

De suggestieve werking van kaarten is ook zichtbaar rondom het conflict op de Krim. In de duiding van dit conflict worden in het bijzonder vaak kaarten getoond (bijvoorbeeld hieronder) die laten zien dat de Krim de enige regio is met een etnisch Russische minderheid. De impliciete of expliciete suggestie hierbij is dat het niet verwonderlijk is dat juist de Krim zich nu afscheidt van Oekraïne.

Opiniepeilingen wijzen er echter op dat slechts een kwart tot een derde van de bewoners van de Krim aansluiting wenst bij Rusland. Voor de Krim geldt wat voor Oekraïne in het geheel geldt: men is in twintig jaar gewend aan de onafhankelijkheid en niet bereid die op te geven. In het Oosten van het land steunt, volgens een recente opiniepeiling, een kwart van de inwoners aansluiting bij Rusland, tegen een vijfde in het Zuiden van het land. De territoriale integriteit van Oekraïne is dus niet in het geding als het aan de Oekraïners ligt, en het huidige separatisme van de Krim lijkt meer uit te gaan van Rusland dan van de bewoners van de Krim zelf.

Dat betekent niet dat de regionale verschillen in de Oekraïne geen probleem zijn. De reden dat de regionale verschillen zo’n groot probleem zijn voor de Oekraïense politiek is met name dat het land een unitaire staat is: de regio’s hebben relatief weinig autonomie (inclusief de Autonome Republiek Krim), wat bijvoorbeeld tot uiting komt in het feit dat gouverneurs worden benoemd door Kiev in plaats van gekozen. De unitaire staatsvorm is verankerd in de grondwet van 1996. In de eerste helft van de jaren negentig, toen de grondwet werd geschreven, was het heersende sentiment onder de politieke elite dat Oekraïne een natiestaat moest worden. Het doel van de natiestaat, zoals Alfred Stepan uitlegt, is dat alle burgers een gedeelde identiteit hebben, en dus alle leden van dezelfde natie zijn. Het probleem is dat een deel van Oekraïne vasthoudt aan het doel van de natiestaat en de rest zich niet laat overhalen hier in mee te gaan.

De voorbeelden van landen als Canada, Zwitserland, en, wel, zelfs België laten zien dat grote regionale verschillen geen onoverkomelijk obstakel hoeven zijn: de sleutel is decentralisatie. Al jaren geleden betoogde Stepan dat het wijs zou zijn voor Oekraïne om het voorbeeld te volgen van België, Canada en Zwitserland door een ‘staatnatie’ te worden in plaats van een natiestaat. De transformatie van een natiestaat naar een staatnatie zou ook voor het conflict rondom de Krim een mogelijk uitweg kunnen bieden: als de Krim (en alle andere regio’s van Oekraïne) een grotere mate van autonomie krijgt, zal Rusland mogelijk een geschikte aanleiding hebben om zonder al teveel gezichtsverlies zijn troepen terug te trekken van het schiereland.