Wat we kunnen leren als respondenten “weet niet” zeggen

Veel onderzoek dat op Stuk Rood Vlees wordt besproken, is opinie-onderzoek. We vragen daarbij aan een grote groep kiezers wat zij vinden van een bepaald vraagstuk. In onze analyses nemen we vaak de antwoorden van mensen die zeggen “weet ik niet” niet mee. In een recente studie keken wij naar de groep kiezers die geen antwoord konden geven op de vraag waar zij zichzelf zouden plaatsen op een politieke links-rechts dimensie. En dat laat interessante patronen zien over hoe kiezers opvattingen over de politiek ontwikkelen.

Landenverschillen

Als we naar de data kijken, valt in de eerste plaats een contrast tussen landen op. In voormalige communistische dictaturen, zoals Rusland, Roemenië en Bulgarije geeft een groot deel van de respondenten aan niet te weten of ze links of rechts zijn. Gemiddeld gaat het om ongeveer één op de vijf respondenten. In landen die als sinds de Tweede Wereldoorlog democratisch bestuurd worden (bv. Noorwegen, Denemarken en Finland) is dit aandeel veel lager. Slechts één op de tien West-Europese kiezers kan zich niet plaatsen op een links-rechts dimensie. Zuid-Europese landen die tot in de jaren ’70 een rechts-autoritaire dictatuur hadden scoren hier tussenin.

Politieke socialisatie in dictaturen

De verschillen tussen de West-, Zuid-Europa en Oost-Europa duidt op een verschil in hoe burgers uit deze stelsels politiek benaderen. De ervaringen met een dictatuur vervreemden mensen van de politiek. Zij begrijpen hun eigen positie en belangen niet in politieke termen.  Als dit mechanisme klopt, dan zouden we sterke generatieverschillen verwachten in deze voormalige dictaturen.

In onze analyse controleren we voor tal van factoren. We vinden dat er een structureel verschil is tussen landen die continu democratisch en landen die een dictatuur zijn geweest. Het opvallende is dat er geen verschil is tussen mensen die voor en na het einde van de dictatuur zijn opgegroeid. In Oost-Europa zijn dat mensen die voor en na de val van de Muur zijn 18 zijn geworden. In Zuid-Europa kijken we naar de democratische revoluties daar, zoals de Anjerrevolutie. Zowel jonge als oudere kiezers kunnen zich minder goed identificeren met een links-rechts dimensie in voormalige autocratieën. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat de meeste mensen hun links-rechts oriëntatie leren van hun ouders. We weten dat politieke identiteit met name in families wordt opgebouwd en overgedragen. In dat geval is het logisch dat ook kinderen van mensen die zijn opgegroeid in een dictatuur vaker ‘weet niet’ antwoorden.

Socialisatie in democratische stelsels

Mensen uit stelsels die al lang democratisch zijn identificeren zich dus meer met links en rechts. Kiezers kunnen hier een democratisch stelsel volgen en zo van politici leren wat ‘links’ en ‘rechts’ zijn. Ook in democratische stelsels zijn er echter nog steeds verschillen binnen en tussen landen. Voor de verschillen tussen landen maakt het uit hoe politici zich presenteren. Als linkse en rechtse partijen duidelijk verschillen dan zullen kiezers zich meer met links en rechts identificeren dan als alle partijen op een kluitje zitten. Polarisatie bevordert dat mensen zich als links of rechts zullen identificeren. Deze invloed van partijen geldt in verhoogde mate voor kiezers met een grote interesse in de politiek,  waarschijnlijk omdat zij meer signalen van politici oppikken.

Onder de meest geïnteresseerde kiezers in de meest gepolariseerde landen zijn er bijna geen kiezers (1%) die ‘weet niet’ zeggen. Dit aandeel is hoger onder de minst geïnteresseerde kiezers in gepolariseerde landen (16%). Het is ook hoger onder de meest geïnteresseerde kiezers in landen met een lage mate van polarisatie (5%). Van de minst geïnteresseerde kiezers in de minst gepolariseerde landen antwoord tenslotte weet maar liefst een kwart niet of ze links of rechts zijn.

Conclusie

Ons onderzoek laat zien dat we zelfs van kiezers die zich niet kunnen plaatsen als links of rechts wat kunnen leren over de werking van politieke stelsels. De structurele verschillen tussen landen en individuen binnen die landen laten verschillen in ervaring zien met democratie en dictatuur.