Met Jan Roos aan het hoofd van VNL, Thierry Baudet en zijn Forum voor Democratie op het stembiljet en een Leger des Peils dat geld en vrijwilligers aan het ophalen is, zijn democratie en democratische vernieuwing als verkiezingsthema actueler dan ooit. De partijen besteden er ook aandacht aan, maar vaak verstopt in de diepste krochten van de verkiezingsprogramma’s. Daarom in dit blogje een overzicht: wat willen de grote partijen doen met onze democratie en waar zijn ze het over eens?
Zeven grote partijen en democratische vernieuwing
In dit blogje zet ik op een rijtje welke plannen de zeven ‘grootste’ partijen volgens hun verkiezingsprogramma’s van plan zijn met onze nationale democratie. Ik kijk dus niet naar hun voorstellen om bv. de burgemeester rechtstreeks te laten verkiezen (D66), of hun voorstellen om een referendum te houden over een Nexit (zoals de SP bv.). Enkel de voorstellen die over politieke participatie gaan zijn opgenomen. Ik heb neem dus geen voorstellen mee die gaan over een Grondwettelijk Hof (D66 en Groenlinks willen grondwettelijke toetsing). Verder: ik gebruik de concept-verkiezingsprogramma’s, daar kan dus nog wat veranderen. Enkel de zeven grotere partijen zijn opgenomen (voor de overzichtelijkheid). In een volgend blogje komen de kleinere partijen aan bod.
Op naar een correctief referendum?
De meeste partijen zijn voor de invoering van een correctief referendum, maar voor het overige is er weinig overeenstemming. Vooral D66 wil veel hervormen.
Laten we beginnen bij het correctief referendum. Wat opvalt in tabel 1 is dat er veel partijen zijn die een dergelijk referendum willen invoeren. Enkel het CDA is tegen. Of dit voldoende is om de benodigde 2/3 meerderheid in de wacht te slepen is maar de vraag: VVD en CDA zijn notoire tegenstanders, al is de VVD daar (nog) niet open over in haar programma (update: er is een motie ingediend om dat wel te zijn). Zelfs als het correctief referendum er door komt, verwacht ik dat het deels geneutraliseerd zal worden door hoge drempels. Maar goed, het is te vroeg om daar veel over te zeggen.
Tabel 1. Overzicht van de voorgestelde democratische vernieuwing
Noot: groen is voor, rood is tegen, wit is onvermeld in programma. Update: VVD-partijbestuur ondersteunt een motie van de VVD Lelystad waarbij men expliciet tegen elke vorm van referendum is.
We zien dat de twee centrum-rechtse traditionele partijen een kiesdrempel willen. Ze noemen daarbij als argument dat het de versplintering wil tegengaan (VVD: pagina 91; CDA: pagina 8). Politicologen gaan er altijd van uit dat men kiesdrempels invoert om kleine partijen te elimineren, maar in dit geval lijkt men de drempel vooral als een ontmoedigende strategie te willen inzetten, zodat de afsplitsers zich geen illusies moeten maken.
De progressieve partijen zijn verder voorstanders van meer burgerparticipatie, een redelijk veilig voorstel: burgerparticipatie heeft zelden een formele rol, trekt weinig media-aandacht en is daarom minder gevaarlijk voor politici. D66 en Groenlinks willen verder de Eerste Kamer afschaffen (als grondwettelijke toetsing mogelijk wordt gemaakt). Een nobel streven, want net zij halen veel van hun invloed uit hun positie in de Eerste Kamer. Het gebeurt niet al te vaak dat principes het halen van het partijbelang.
Enkele andere opvallende ideeën
Het CDA wil nog steeds een nieuw kiesstelsel met districten en regionale vertegenwoordiging volgens het Duitse model met twee stemmen (pagina 8). Een dergelijk stelsel is al minder schadelijk voor de partij dan haar eerdere voorstel. Een dergelijke grote kiesstelselwijziging is echter zeer lastig door te voeren, aangezien het (wellicht) een grondwetswijziging vereist.
De VVD wil lijstverbindingen afschaffen (of wil alvast dat de Staatscommissie daar naar kijkt). De wat? Jawel de lijstverbindingen. Deze zorgen er voor dat kleine partijen minder nadeel hebben van de formule die gebruikt wordt bij de verdeling van de restzetels. Logisch dus dat de ‘grotere’ VVD hier tegen is. De partij wil verder ook dat we weer elektronisch kunnen gaan stemmen. Hoera!
De PvdA wil eigenlijk geen staatscommissie (ondanks het feit dat haar Minister Plasterk de Staatscommissie nog voor de verkiezingen wil instellen…), en wil daarom liever “allerlei experimenten met nieuwe vormen van democratische betrokkenheid”. Alleen… dat doen we eigenlijk al twintig jaar (en langer). Zijn we de tijd van experimenteren niet ontgroeid? Is het niet veel zinvoller om de kennis die we hebben toe te passen in plaats van te doen alsof alles nog moet ontdekt worden? (zie bv. dit rapport van de WRR uit 2012).
Groenlinks wil de opkomstdrempel uit de huidige referendumwet halen. Een goed idee, want die opkomstdrempel is een ‘weeffout’ die helemaal niet past bij een adviserend referendum. Sterker nog, zo’n drempel stimuleert strategisch stemmen en geeft de indruk dat een geldige uitslag meteen ook een bindende uitslag is.
D66 is voor het referendum en zegt “ Wij staan niet als de andere partijen- die tijdens de campagne schitterden in afwezigheid – vooraan om te pleiten voor het afdanken van deze vernieuwing” (pagina 212 van het lange verkiezingsprogramma). Maar het D66-congres besliste er deels anders over. Dankzij dit amendement wil ook D66 de referendumwetgeving toch een beetje versoberen. Het wil internationale verdragen over Europa niet voorleggen in een correctief referendum (pagina 184-185). Omdat het raadgevend referendum als een soort ‘placeholder’ fungeert, zou de Wrr verdwijnen na invoering van het correctief referendum. En zouden internationale verdragen dus niet meer referendabel zijn.*
D66 wil tot slot onderzoek naar het versterken van de democratie stimuleren (pagina 96). Waarvoor dank.
Conclusie: Veel ideeën, beperkte overeenstemming
In een recent opiniestuk poneerde Arnout Maat dat er dringend nood is aan een nieuwe democratische voorhoede als alternatief voor D66. Roos, Baudet en het Leger des Peils zullen het graag horen. Maar al bij al geldt voor de zeven grotere partijen nog steeds: bij D66 wil men het verste gaan met democratische vernieuwing. Verder dan de andere grotere partijen alvast.
Samengevat kan je stellen dat de grotere partijen een heleboel voorstellen doen ter democratische vernieuwing. Alleen… ze hebben allemaal andere ideeën. Eén voorstel wordt wel relatief breed gedragen: het correctief referendum. Maar daar is een 2/3 meerderheid voor nodig. En daar knelt het schoentje: CDA is openlijk tegen en ook de VVD is geen voorstander van het correctief referendum (al zwijgt het er over in zijn verkiezingsprogramma). En laten net deze twee partijen de grootste kans hebben om als centrale as in de volgende regering te fungeren.
In een volgend blogje zal ik ingaan op de kleinere partijen. En dan kan meteen een vergelijking worden gemaakt met de zeven grotere partijen die hier aan bod kwamen.
PS. Een voorproefje alvast: 50Plus wil een kiesdrempel waarbij het zichzelf potentieel elimineert. Mooi, dat niet zo welbegrepen eigenbelang…
* Edit: met dank aan Roel van Tillaart voor de toelichting inzake de positie van D66.
Is ook bekend wat de reden is dat politieke partijen wel het correctief referendum omarmen, maar het principe van ‘Volksgesetzgebung’, zoals we dat van de Duitse deelstaten kennen, niet?
Je zou vermoeden dat Volksgesetzgebung bij politieke partijen veel ‘positiever’ overkomt dan een correctief referendum, omdat het dan niet gaat om het blokkeren van wetten van het parlement, maar om het recht van het volk om zelf wetten te kunnen indien (Volksbegehren). Alleen als het parlement de door het volk geïnitieerde wet niet wenst goed te keuren, volgt er een bindend referendum (Volksentscheid).
Interessante vraag. Ik heb er geen sluitend antwoord op. Ik denk dat het deels een kwestie van padafhankelijkheid is. In Nederland is het altijd gegaan om een correctief referendum. Enige tunnelvisie speelt dus wellicht een rol.
Ik denk dat de huidige steun voor het correctief referendum deels ingegeven is door het Oekraïne-referendum en de prikken van Geenpeil. Je kan haast niet tegen het referendum zijn.
Volksgesetzgebung gaat wellicht nog net een stapje verder dan het correctieve referendum. Nu zijn alleen nieuwe wetten referendabel, wat alvast betekent dat een heleboel wetten en verdragen dat niet zijn. Dat creëert enige zekerheid voor politici. Maar laten we er eerlijk in zijn: elke vorm van bindend referendum is ´gevaarlijk´voor politici en vanuit dat oogpunt blijft het fascinerend dat ze het nu zo massaal omarmen.
Heel goed om dit op een rijtje te zetten. Eigenlijk moet ook het stemgedrag van de laatste (10?) jaren in kaart gebracht worden, want anders blijft het bij mooie woorden.
Dank voor de tip, dat kan ik voor een volgende blogpost zeker doen.