Wie breekt, wint?

Na maandenlange discussie viel het kabinet Rutte IV op 7 juli 2023. Rutte zou roekeloos geopereerd hebben. En coalitiepartners verdachten de VVD’er ervan dit te doen met de campagne in het achterhoofd.

Maar hoe kijken de kiezers enkele maanden later terug op de val van Rutte IV? En lijkt het de rechtse kiezers te verleiden om wederom of weer VVD te stemmen? Op basis van de voormeting van het Nationaal Kiezersonderzoek (NKO)[i] 2023 doken we in die vraag.

Hoe zat het ook weer: de val van Rutte IV

Waar ging het om? D66, CU, CDA en VVD verschilden sterk van inzicht over migratie en daar werd al maanden over onderhandeld. Zowel Rutte als de VVD stonden daarbij onder druk. Rutte had de VVD-fractie beloofd de instroom van asielzoekers te beperken in ruil voor steun van de spreidingswet van de eigen staatssecretaris. En de VVD-leden werden steeds onrustiger en ontevredener.

Maar dat na dagen “topoverleg” het kabinet toch viel kwam voor velen, ook in het kabinet, als verrassing. Concreet werd als breekpunt aangevoerd de gezinshereniging voor asielzoekers die voor een ‘algemeen gevaar’ zoals oorlog op de vlucht zijn. Er lag een plan van het kabinet om vluchtelingen in te delen in een ‘A-status’ en ‘B-status’.  De A-status verwees naar vluchten vanwege persoonlijke vervolging; de B-status naar vluchten vanwege algemeen gevaar, met het idee dat de laatste groep terug zou kunnen keren als de situatie weer veilig geacht zou zijn. De VVD wilde aan de B-status beperking van gezinshereniging koppelen. Voor de CU en D66 bleef dit onbespreekbaar. Maar, zo benadrukten Rutte en Hermans direct na de val van het kabinet: de val kwam niet door één partij, ook niet door de ChristenUnie.

Zeker weten doet niemand het, maar het leek voor menigeen georkestreerd. Niet verwonderlijk was het dan ook, dat er vrij snel gespeculeerd werd, dat de val bewust was uitgelokt door de VVD of haar in ieder geval niet slecht uitkwam. Door op het thema migratie het kabinet te laten vallen, kon de VVD laten zien dat ze stond voor harder migratiebeleid. En mogelijk daarmee migratie-kritische kiezers binnenboord houden of zelfs winnen van de partijen rechts van haar.

Gezinshereniging geen goede reden voor val

Kort na de val van Rutte IV vonden meer mensen dit een goede dan een slechte zaak, zo blijkt uit opiniepeilingen. Hoe zit dat nu, een kleine vijf maanden later? Als we bevragen of men de reden van de val een goede vond, dan blijkt grofweg de helft van de respondenten het geen goede reden te vinden.

Mensen die ontevreden zijn over Rutte IV, vinden het wel wat vaker een goede reden. Dat is misschien niet gek, want zowel migratie-kritische als migratie-positievere kiezers zouden tevreden kunnen zijn dat het kabinet gevallen is op dit thema. Als we inzoomen op de ontevredenen dan zien we dat vooral de mensen die ontevreden zijn met Rutte IV en die het aantal migranten omlaag gebracht willen zien, gezinshereniging een goede reden vinden om Rutte IV te laten vallen (zie de laatste twee balken in de figuur hieronder).

VVD verantwoordelijk gehouden

Zoals hieronder te zien is, zijn de helft van de vingerwijzingen richting de VVD en VVD-politici. De verantwoordelijkheid van de val wordt voornamelijk daar gelegd. En ook onder de kiezers die ontevreden waren met Rutte IV en minder migranten willen toelaten wordt vooral naar de VVD gewezen.

‘Verantwoordelijkheid’ niet beloond?

Maar heeft de VVD hier ook van kunnen profiteren? De laatste vraag is daarom of we dit terug zien in het voorgenomen stemgedrag van deze kiezers. Hiervoor keken we naar mensen die aangeven in 2021 VVD of (migratie-)rechts van de VVD[ii] te hebben gestemd én nu minder migranten willen toelaten. Zien we onder deze groepen dat zij die de VVD aanwijzen als verantwoordelijk voor de val, deze partij ook vaker overwegen met hun voorgenomen stem?

De meeste migratie-kritische kiezers die zeggen in 2021 VVD gestemd te hebben, blijven dat doen in 2023 (eerste balk). Echter, deze groep is groter onder de kiezers die de VVD niet verantwoordelijk hield voor de val (tweede en derde balk). Zij die de VVD wel verantwoordelijk zien voor de val van het kabinet én migratie willen inperken, schuiven wat vaker naar NSC[iii] of ze twijfelen nog.

Onder migratie-kritische kiezers die rechtser stemden dan de VVD in 2021, zien we iets vergelijkbaars: men blijft vooral rechtser dan de VVD stemmen, en als ze de VVD verantwoordelijk houden voor de val van het kabinet zijn ze niet meer geneigd VVD te gaan stemmen. Het lijkt er niet op dat de val van het kabinet op het migratiethema, de VVD een direct voordeel heeft opgeleverd.

Wie breekt, betaalt (een beetje)

Als de VVD al het kabinet liet vallen om er een migratieslaatje uit te slaan, zoals menig commentaar en politicus vermoedde, dan lijkt dat uit de gegevens van het Nationaal Kiezersonderzoek voorlopig niet gewerkt te hebben.[iv] Integendeel, de data laten eerder zien dat ook nu geldt: wie breekt, betaalt (een beetje).

Niels Spierings, Marcel Lubbers, Kristof Jacobs, Remko Voogd

[i] Het Nationaal Kiezersonderzoek (NKO) is het toonaangevende kiezersonderzoek onder een representatieve groep stemgerechtigden in Nederland. Sinds 1971 voert Stichting Kiezersonderzoek Nederland (SKON) het NKO uit rond iedere Tweede Kamerverkiezing. Onder leiding van Marcel Lubbers (Universiteit van Utrecht), Kristof Jacobs, Niels Spierings en Remko Voogd (Radboud Universiteit) is ook in 2023 aan Nederlanders gevraagd naar hun stemgedrag en politieke opvattingen rondom belangrijke maatschappelijke thema’s. De dataverzameling is ingebed binnen de datapanels van  I&O en LISS (beide panels worden op uitnodiging gevuld, gebruikmakend van aselecte steekproeftrekkingen), waarbij een representatieve steekproef benaderd is. De hier gerapporteerde resultaten zijn op basis van de voorlopige data uit de voormeting. Deze data zijn nog ongewogen, waardoor we voorzichtig zijn met het rapporteren en interepreteren van puntschatting; duidelijke verbanden en relaties kunnen al wel als indicatief beschouwd worden.

[ii] PVV, FvD, JA21, SGP, BBB.

[iii] NSC hebben we apart opgenomen omdat de migratiepositie tov van de VVD niet heel duidelijk was/is.

[iv] Ook op macro-niveau zagen we na 7 juli geen stijging voor de VVD in de peilingen.