Al langere tijd verbaasden politicologen zich erover dat het vertrouwen in de politiek lager is in regio’s waar vaker referenda worden gehouden. Waar parlementsverkiezingen juist zorgen voor een kleine boost in het vertrouwen, geldt voor referenda het omgekeerde. Maar waarom is dit het geval? Referenda zouden de politiek toch responsiever moeten maken, en aan burgers moeten bevestigen dat zij invloed kunnen uitoefenen op de politiek?
Zet GeenPeil het vertrouwen in de politiek op scherp?
Referenda maken politici responsiever, burgers zelfbewuster
Nog dit jaar bleek uit onderzoek van Lucas Leeman (UC London) en Fabio Wasserfallen (Universiteit van Salzburg) dat de regering responsiever is naar de bevolking wanneer het makkelijk is om referenda te houden. Bovendien werkt het recht om referenda te organiseren goed als correctiemechanisme, vooral wanneer de kloof tussen regering en bevolking erg groot is.
Een patroon dat al langer bekend is, is dat referenda goed zijn voor het politiek zelfvertrouwen van burgers (zie oa deze studie): In Zwitserse kantons en Amerikaanse staten waar burgers vaker in aanraking komen met vormen van directe democratie, hebben ze een positiever gevoel over hun eigen vaardigheden om de politiek te beïnvloeden èn een positiever gevoel over de responsiviteit van het politieke systeem.
En toch schaden referenda het vertrouwen in de politiek.
Het recht op referenda vs de noodzaak van referenda
Paul Bauer (EUI) en Matthias Fatke (LMU München) besloten twee kanten van de referenda uiteen te trekken [onderzoek achter paywall]. Enerzijds, zo stellen zij, zou de wettelijke mogelijkheid om referenda te organiseren goed moeten zijn voor het vertrouwen in de politiek, omdat die politiek responsiever zou moeten zijn voor de wensen en belangen van hun burgers. De mogelijkheid politici ter verantwoording te roepen, zouden de vertrouwensband versterken: “These sanctioning instruments of the principal hang over the agent like the metaphorical Sword of Damocles.” Maar anderzijds zou de praktische organisatie van referenda het vertrouwen juist moeten schaden, omdat ze bewijzen dat de sanctie van een referendum nodig is geweest om onvoldoende responsieve politici tot de orde te roepen en te corrigeren.
Bauer en Fatke onderzoeken deze twee effecten tegelijkertijd: Een analyse van Zwitserse kantons maakt mogelijk om wettelijke mogelijkheden tot referenda te scheiden van de feitelijke organisatie ervan. Zij concluderen dat beide verwachtingen uitkomen. Het schadelijke effect van feitelijk georganiseerde referenda blijft in alle modelspecificaties overeind.
Opvallend genoeg vindt een andere, nog recentere studie (paywall) van Markus Freitag en Kathrin Ackerman (Universiteit van Bern) minder eenduidig bewijs voor dit negatieve effect. Het negatieve effect vinden zij alleen onder burgers met een specifiek persoonlijkheidstype uit de Big Five – agreeableness of mildheid – die altruïstischer en conflict mijdend zijn.
Referenda als groot democratisch goed, ook als ze politiek vertrouwen schaden
Dat burgerinitiatieven het vertrouwen in de politiek schaden maakt ze overigens niet tot een minder belangrijk politiek instrument. We kunnen parallellen trekken met transparantie: evenmin goed voor het vertrouwen in de politiek maar eveneens een groot democratisch goed. Een levendige democratie vereist een zekere mate van sceptische burgers die bereid zijn de politiek te monitoren.
Is er ook onderzoek gedaan naar situaties waarin regering en parlement de uitkomst van referenda naast zich neer leggen? Wanneer GeenPeil er in slaagt een referendum af te dwingen en wanneer de opkomst hoogst genoeg en de meerderheid tegen het associatieverdrag stemt, is de kans dat de afwijzing terzijde wordt gelegd immers zeer groot.
Ik ken zulke onderzoeken niet. Wel bestaat er onderzoek naar burgerparticipatie via deliberatieve democratie in gemeentes. Zulke participatie werkt positief op het vertrouwen in de lokale politiek, behalve als gemeentes de uitkomsten van de deliberatie achteraf alsnog niet serieus nemen. Dan werkt het heel schadelijk.
Let wel: dit referendum is raadgevend. Het associatieverdrag is reeds goedgekeurd. Er zal hoe dan ook niets gebeuren ongeacht de uitslag van het ‘GeenPeil’ referendum.
In dit geval is het een signaalfunctie en het debat weer op de kaart zetten in welke mate de EU democratisch is en de burger betrekt in besluitvorming.
Indien er een grote NEE uit komt is het wel een signaal waar de regering iets mee zal moeten doen. Doet ze dat niet denk ik dat ook dit enorm schadelijk werkt op het vertrouwen in de politiek.
De grootste zorg bij een referendum is dat de overheid een uitslag naast zich neer legt. Dat is een minachting voor de democratie en de volkswil en de politici profileren zich dan als “Übermenschen”.
@JFM. Het associatieverdrag is inderdaad aangenomen, maar krachtens de referendumwet nog niet in werking getreden. Mocht de opkomst in een referendum boven de 30% liggen en de meerderheid stemt tegen dan kan een wetsvoorstel worden ingediend om de wet weer in te trekken. Het is dus wel zeker mogelijk het associatieverdrag terug te draaien.